نقش عرف و اخلاق درحقوق مالي زوجين و تأثیرآن بر پیشگیری از وقوع جرم
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامی
لیلا رادپسند
1
(دانشگاه علامه طباطبایی، تهران)
فرهاد پروین
2
(دانشگاه علامه طباطبائی، تهران)
کلید واژه: عرف, استقلال مالی, جهیزیه, مهریه, نفقه, مذاهب اسلامی¬و ادیان رسمی, رویه قضایی,
چکیده مقاله :
پس ازوقوع نکاح صحیح وروابط زوجیت بین طرفین ، حقوق وتکالیف مختلفی از جمله حقوق مالی بین زوجین برقرار می شود. حقوق مالی زوجین یکی از مهمترین بخش های حقوق مدنی است که آمیخته با مسائل عرفی و اخلاقی وعاملی مهم در پیشگیری از وقوع جرم می باشد. از این رو بی توجهی به نقش عرف و اخلاق در حقوق زوجین سبب به وجودآمدن چالش‌های بنیادی در جامعه می شود. هدف از نگاشتن این مقاله، تبیین جایگاه عرف و اخلاق در برخی از حقوق مالی زوجین ، مانند جهیزیه، مهریه ونفقه از دیدگاه حقوق ایران، مذاهب اسلامی و ادیان رسمی به روش تحلیلی توصیفی است؛ که ضمن تبیین حدود عرف و شناساندن آن، در نهایت به این مسأله واقف خواهیم شدکه گرچه عرف و اخلاق درنظام حقوقی ایران، بطورعمده در موارد سکوت نص، نقش تكمیلی و تفسیری دارد؛ امّاگاه نقش امری داشته ودر بسیاری از موارد به صورت کاربردی درفقه وحقوق استفاده می گردد. همچنین نقش عرف در نزد اهل سنت تابدان حد است که آنچه در نزد عرف پسندیده شمرده می شود نزد خداوند نیز پسندیده محسوب می گردد . نقش عرف درحقوق اقلیت ها (کليمي، زرتشتي و مسيحي) نیز طبق رسوم وعادات مذهبی خودشان قابل انکار نیست، و منبع حقوق محسوب می شود. بايد گفت پايبنـدي بـه قواعـد اخلاقـي در قلمـرو خانواده،در تمامي دنيا نقش بسيار تعيين كننده اي در تأمين حقوق مرد و زن ايفا مي كند ؛ زيرا در بسياري از موارد، حقوق و تكاليفي را كه زوجين در قبال يكديگر بر عهده مي گيرند، فاقد الزام قانوني بوده و صرفاً بـر اساس ملاحظات اخلاقي صورت مي گيرد.
After the correct marriage and marital relations between the parties, various rights and duties are established, including financial rights between the spouses. Couples' financial rights are one of the most important parts of civil law, which is intertwined with customary and moral issues and is an important factor in crime prevention. Therefore, ignoring the role of custom and ethics in the rights of couples causes fundamental challenges in society. The purpose of writing this article is to explain the position of custom and ethics in some financial rights of couples, such as dowry, dowry and alimony from the perspective of Iranian law, Islamic religions and official religions in a descriptive analytical method; Explaining the limits of custom and introducing it, we will finally realize that although custom and ethics in the Iranian legal system, mainly in cases of text silence, have a complementary and interpretive role; But it has a role to play, and in many cases it is used practically in jurisprudence and law. Also, the role of custom in the Sunnah of Tabdan is Hadd, that what is considered acceptable in the custom is also considered acceptable in the sight of God. The role of custom in the rights of minorities (Jewish, Zoroastrian and Christian) is also undeniable according to their own religious customs and traditions, and is a source of rights. Adherence to ethical rules in the realm of the family plays a very decisive role in ensuring the rights of men and women all over the world; Because in many cases, the rights and obligations that couples assume towards each other have no legal obligation and are done solely on the basis of moral considerations.
قرآن کریم
اباذری فومشی،منصور(1387)،مجموعه محشی ازقوانین ومقررات ازدواج وطلاق،خرسندی، تهران، چاپ اول.
امامي،سيدحسن(1372)،"حقوق مدني خانواده".تهران:اسلاميه،چاپ شانزدهم،ج4.
ایزدی فرد،علی اکبرودهکلانی،محمدمحسنی وادبی فیروزجایی،رزاق،«وضعیت حقوقی شرط عدم نفقه درنکاح دائم»آموزه ها ی فقه مدنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی،پاییزوزمستان،شماره8،(1392).
بادامچی،حسین؛غضنفری،کلثوم؛داوری،پروین،«طلاق دردین زرتشتی»،پژوهش¬های ادیانی، پاییز و زمستان ، شماره 8،(1395).
بازگیر،یدالله(1386)،قانون مدنی درآیینه آرای دیوان عالی کشور(حقوق خانواده)، فردوسی ،تهران،چاپ چهارم.
بهنود،یوسف(1369)،احوال شخصیه از دیدگاه قوانین،انتشارات انزلی،ارومیه،چاپ اول.
پژوهشکده استخراج ومطالعات رویه قضایی(1393)،مجموعه آرای قضایی دادگاه های تجدیدنظراستان تهران سال1391،مرکز مطبوعات وانتشارات قوه قضائیه،تهران،چاپ¬اول، شرایط مطالبه نفقه ارامنه گریگوری،شعبه 261دادگاه عمومی خانواده تهران ، دادنامه: 9109970220202425.
پلوئی،رقیه(1384-1383)،پایان نامه کارشناسی ارشد،مطالعه تطبیقی حقوق خانواده بین قوانین ایران و فرانسه، دانشگاه آزاد اسلامی ، واحدتهران¬مرکز.
تقدیری، علی،«مرجعیت عرف از دیدگاه مذاهب اسلامی» ، طلوع سوم،تابستان ،شماره11-10،(1383).
جبارگلباغی ماسوله،سیدعلی(1378)،درآمدی برعرف،2جلد،ج1،مرکزانتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم.
جعفرزاده،علی(1390)،دوره حقوق مدنی- خانواده،نکاح وانحلال آن ،جنگل،جاودانه،تهران.
ج‍ع‍ف‍ری ل‍ن‍گ‍رودی،محمد جعفر(1384)،دریک جلد،مقدمه عمومی علم حقوق،چاپ دهم ،گنج دانش،تهران.
جناتی،محمدابراهیم،« جایگاه شریعت سلف وعرف در منابع اجتهاد»،کیهان اندیشه،آذرودی،شماره33،(1369).
حاجیان فروشانی،زهره و نقیبی،سیدابوالقاسم،«شرط سقوط نفقه زوجه درضمن عقدنکاح»،فصلنامه پژوهش های فقه وحقوق اسلامی،سال چهاردهم،شماره 52،تابستان،صفحات 72-49،(1397).
داوید،رنه،(1387)،درآمدی برحقوق تطبیقی،ترجمه: حسین صفایی، نشرمیزان،تهران،چاپ هفتم.
ذهنی تهرانی،سیدمحمد جواد(1405ق)،مباحث فقهیه،فی شرح الروضه البهیه،ج19،کتابفروشی وجدانی،قم،چاپ¬اول.
رضایی،احمدوهاتفی نسب،سیده مینا،«درتعامل عرف باقانون درحقوق خانواده در ایل عبدالمالکی»،زن ومطالعات خانوادهسال هفتم،شماره28 تابستان، (1394).
ره پیک،سیامک وجانبازسوادکوهی،علی،« اثرتمکین عام درسقوط حق حبس زوجه»،فصلنامه نقد رأی، سال اول،دوره جدید، زمستان،شماره اول،(1391).
سالک،معصومه،«جهیزیه برعهده زن یا برذمه مرد»،ماهنامه شمیم یاس،سال دوم،مهروشهریور،پیش شماره14،(1381).
شریف، عبدالعظیم محمد،« استقلال ومالکیت اقتصادی زنان دراسلام وسنت یهودی مسیحی»، مترجم ایمانی راغب، ابوالفضل،بانوان شیعه، سال اول ،زمستان،شماره2،(1383).
شریف،علی(1376)،نفقه وتمکین درحقوق خانواده، بشارت ،تهران،چاپ اول.
صادقی،محمد(1394)،احوال شخصیه اهل سنت(نکاح)درمذهب شافعی،خرسندی،تهران، چاپ دوم.
صالح،علی پاشا(1348)،مباحثی از تاریخ حقوق، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
صفار،محمدجواد(1390)،درس¬هایی¬ازحقوق خانواده،جنگل،تهران.
صفایی،سیدحسین،امامی،اسدالله(1387)،حقوق خانواده،2جلد،ج1، انتشارات دانشگاه تهران ،تهران،چاپ یازدهم.
صفایی،سیدحسین وامامی،اسدالله(1390)،دریک جلد،مختصر حقوق خانواده، نشرمیزان،تهران،چاپ 28.
ضیایی،صادق ،« آثار عرف وعادت در حقوق مدنی»،مجله کانون وکلا،شماره134، (1375).
علی¬اکبری¬بابوکانی، احسان، امیرحسینی،ا مین،«شرط تحدید انفاق،درحقوق ایران وفقه امامیه»،آموزه های فقه مدنی،بهاروتابستان،شماره15،(1396).
علیمرادی،امان الله،«بازشناسی قواعدحقوقی واخلاقی حاکم برمقدارمهریه»،فصلنامه فقه ومبانی حقوق ، سال پنجم، شماره16،(1388).
عمید،حسن(1363)،فرهنگ فارسی عمید،ج1و ج2، انتشارات امیرکبیر ،تهران،چاپ پنجم.
کاتوزیان،ناصر(1368)،حقوق مدنی خانواده،2جلد،ج1، انتشارات بهنشر،تهران، چاپ دوم.
کاتوزیان¬،ناصر(1387)،دوره مقدماتی حقوق مدنی خانواده،نشر میزان،تهران،چاپ6.
کاتوزیان،ناصر(1390)، مقدمه علم حقوق ومطالعه در نظام حقوقی ایران، شرکت انتشار،تهران،چاپ 79.
گرجی،ابوالقاسم وهمکاران(1384)،بررسی تطبیقی حقوق خانواده،دانشگاه تهران،تهران،چاپ اول.
متین،احمد(1381)،مجموعه رویه قضایی متین،قسمت دوم،رهام،تهران،چاپ اول.
محقق داماد، مصطفی (1384)،بررسی فقهی حقوق خانواده:نکاح وانحلال آن،دریک جلد، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران،چاپ اول.
محمدی ارانی،اکرم(1393)،نقش عرف در تفسیر قوانین خانواده، نشرمیزان،تهران،چاپ اول.
محمدی،مرتضی،«ازدواج،نفقه،تمکین»،نشریه کتاب زنان(مطالعات راهبردی زنان)،تهران،شورای فرهنگی اجتماعی زنان،سال ششم، شماره25 ،(1384).
مرادی،خدیجه وخاکساری،الهه(1393)،«بررسی¬تطبیقی¬نفقه¬زن¬درفقه¬امامیه¬وحقوق¬موضوعه¬بارویکردی برکنوانسیون ¬رفع ¬تبعیض¬از زنان »، همایش¬ملی¬رویکردهای¬کاربردی¬وپژوهشی¬درعلوم¬انسانی.
مشهودی،زینب،«بررسی فقهی محدوده نفقه زوجه نسبت به هزینه های تحصیلی¬ودرمانی-ازدیدگاه فریقین»، مطالعات اسلامی زنان وخانواده،پاییز وزمستان،شماره1،(1393).
معین،محمد(1386)، فرهنگ معین،2جلد،ج1،کتاب راه نو، اَدنا ،تهران،چاپ چهارم.
مکارم شیرازی،ناصروهمکاران(1384)،تفسیرنمونه،ج2،(28جلدی)، دارالکتب الاسلامیه،تهران، چاپ 41.
ملک زاده،فهیمه،«تحلیل ماهیت نفقه با رویکرد قوانین کنونی ایران وبرخی کشورهای دیگر»،مطالعات زنان،سال5، بهارو تابستان،شماره1،(1386).
منصوری،زینب(1396)،«تهیه جهیزیه یا تغییرسنت خدا وپیامبر»،دومین کنگره بین المللی علوم انسانی،مطالعات فرهنگی، تهران، مرکز توانمندسازی مهارتهای فرهنگی واجتماعی جامعه ، https://www.civilica.com.
نظری،ایراندخت ،«مهر ونقش آن درعقدنکاح»، فصلنامه ندای صادق،تهران،دانشگاه امام صادق(ع)، (1387).
هدایت نیاگنجی،فرج الله،«ارزیابی قوانین خانواده(بخش نخست)»،مطالعات راهبردی زنان، پاییز، تهران، شماره25 ، (1383).
یزدی،امید(1392)،حقوق خانواده،کتاب آوا،تهران، چاپ اول.
ابن¬عابدین،محمدامین،(1415ق)،ردّالمختارعلی¬الدرّالمختارشرح تنویرالابصار،محقق:معوض،علی محمد و عبدالموجود، عادل ¬احمد،ج5، دارالکتب العلمیه،منشورات محمدعلی¬بیضون ،بیروت.
ابن منظور، محمدبن مکرم(1414ق)، لسان العرب،15جلد،ج،دارالفکر للطباعه 9،بیروت،لبنان.
ابوزهره، محمد(1369ق)،الاحوال الشخصیه،دارالفکر العربی،قاهره ،چاپ دوم.
انصاری،محمدعلی(خلیفه شوشتری)(1424ق)،الموسوعه الفقیه المیسره،ج5،مجمع الفکر الاسلامی،قم ،چاپ اول.
بدران،ابوالعینین(1418ق)،االفقه المقارن للاحوال الشخصیه،ج1،دارالنهضه ،بیروت.
البستانی،پطرس(1993م)،محیط المحیط« قاموس اللغه العربیه»،چاپ مکتبه لبنان ناشرون ،بیروت.
البغوی،ابومحمدبن الحسین بن مسعودبن محمدبن الفراء،التهذیب فی فقه الامام الشافعی،ج6،دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول.
البهوتی،منصوربن¬یونس¬بن¬ادریس(1421ق)،شرح منتهی الارادات المسمی¬دقائق أولی النهی لشرح المنتهی، ج5، تحقیق دکتر عبدالله¬بن¬عبدالمحسن¬الترکی،مؤسسه الرساله ناشرون ،بیروت ،چاپ اول¬.
الجزیری،عبدالرحمن(1406ق)،الفقه علی المذاهب الاربعه،ج4،داراحیاءالتراث العربی،بیروت ،چاپ هفتم.
الحر العاملی،محمدبن الحسن(1416ق)،وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه،محقق:حسینی جلالی، محمد رضا، چاپ سوم،(30 جلدی)ج21،مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاءالتراث، قم ، ابواب المهور، باب 1،ح 1و3.
خمینی(ره)،روح الله(1392)،تحریرالوسیله،کتاب نکاح،نفقه زن،ج2،دارالعلم ،قم.
خویی،سیدابوالقاسم(1410)،منهاج الصالحین للخوئی،مدینه العلم،آیت الله العظمی السید الخوئی،قم ،چاپ 28 .
الدردیر،احمدبن¬محمد(1420)،اقرب المسالک لمذهب الامام مالک،(تک جلدی) ،مکتبه ایوب ،قاهره.
راغب اصفهانی،ابی القاسم حسین بن محمد، (1387)،ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن،ترجمه وتحقیق از: غلامرضا خسروی حسینی ،2جلد،ج2،نشر مکتبة المرتضویه لاحیاء آثار الجعفریه ،تهران،چاپ4.
زمخشری،محمود(1407ق)،الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل ، ج1،دارالکتب العربی،بیروت ،چاپ سوم.
سیستانی،علی(1416ق)،منهاج الصالحین(للسیستانی) ،مکتب آیه الله العظمی السیدالسیستانی ،قم ،چاپ اول.
طباطبایی،محمدحسین(1393ق)،المیزان فی تفسیرالقرآن،ج2،مؤسسه الاعلمی للمطبوعات،بیروت ،چاپ سوم.
طوسی،محمدبن حسن(1400ق)،النهایه فی مجرد الفقه والفتاوی،دارالکتاب العربی ، چاپ دوم.
طوسی،محمدحسن(1407ق)،الخلاف،ج5،انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،قم، چاپ نخست.
علامه حلی،حسن بن یوسف(1420ق)،تحریرالاحکام،محقق:بهادری،ابراهیم،مصحح:سبحانی تبریزی،جعفر،ج3و ج4،مؤسسه الامام الصادق ،قم ، چاپ اول ،شماره5329.
علم الهدی،مرتضی(1391)، انتصار،منشورات الشریف الرضی ،قم.
العمرانی الشافعی،یحیی بن ابی الخیر(1421ق)،البیان فی مذهب الامام الشافعی،ج11،دار المنهاج، بیروت ،چاپ اول.
الغزالی،محمد بن محمد(1418ق)،الوجیز فی قفه الامام الشافعی،ج2،دارالارقم، بیروت ،چاپ اول.
فیض کاشانی،محمدبن شاه مرتضی(1410ق)،محقق:رجایی،مهدی،حقوق مدنی،3جلد،ج2،کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)،قم.
مجلسی،محمدباقر(1403ق)،بحارالانوار،ج2،مؤسسه الوفاء ،بیروت.
مظفر،محمدرضا(1405ق)،اصول الفقه،4جلد،ج3،نشراسماعیلیان ،قم ،چاپ5.
مغنیه،محمدجواد(1374ق)،الفقه علی مذاهب الخمسه،مؤسسه الصادق(ع) ،تهران ، چاپ اول.
النجفی،محمدحسن(1366)،جواهرالکلام،محقق:القوچانی،محمود،ج31،کتابفروشی اسلامی،تهران ،چاپ دوم.
احمدی افزادی،مسعودومعافی،راضیه(1395)،بررسی تطبیقی زنان دردین زرتشتی ویهودیت،ص9،تاریخ بازدید:14/9/ 1396، http://www.afzadi.ir .
آیین نامه احوال شخصیه مسیحیان پروتستان ایران ، مصوب 3/7/1387، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 24/8/96،روزنامه رسمی شماره 18527، rc.majlis.ir .http://www.
آیین نامه احوال شخصیه مسیحیان ارتدوکس ایران، تاریخ بازدید: 24/8/96، http://www.ashour.ir.
آیین نامه احوال شخصیه زرتشتیان،تاریخ بازدید: 24/8/96، www.hamazoor.com.
آیین نامه احوال شخصیه ارامنه گریگوری تاریخ بازدید: 24/8/96، http://www.behboo.ir.
تاریخچه مهریه(1)» (1381)، مجله دین پژوهان،مهروآبان،شماره 10،تاریخ بازدید:14/9/96، https://www. hawzah.net.
خزایی،احمد(1381)،تاریخچه¬مهریه(1)ازدیدگاه¬ادیان،خبرنامه¬دین¬پژوهان،تاریخ-بازدید:24/11/96،
http://hoghooghonly.blogfa.com.
شعبه 40 دیوانعالی کشور1392؛شعبه2 دادگاه تجدیدنظراستان تهران،1393،سایت پژوهشگاه قوه قضائیه، تاریخ بازدید: 24/8/ 96، http:// ijri.ir
مطالبه نفقه در دوران عقد،شعبه 31 دیوان عالی کشور(23/10/1393)،شماره رأی نهایی: 9309970908700446.