ویژگی‌های فرهنگی رفتاری وتطورات اجتماعی مکریان از عهد ناصری تا پایان پهلوی اول
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامی
احمد چوپانی التون
1
(دانشگاه آزاد اسلامی،تهران)
غلامحسین زرگری نژاد
2
( استاد،گروه تاریخ،واحد علوم و تحقیقات،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران ، ایران)
رضا شعبانی صمغ آبادی
3
(استاد، استاد،گروه تاریخ،واحد علوم و تحقیقات،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران ، ایران )
کلید واژه: ویژگی‌های فرهنگی رفتاری, تطورات اجتماعی, مکریان, عهد ناصری, دوره معاصر.,
چکیده مقاله :
تحقیق حاضر با عنوان «ویژگی‌های فرهنگی رفتاری وتطورات اجتماعی مکریان از عهد ناصری تا پایان پهلوی اول» به صورت توصیفی- تحلیلی به تبیین ویژگی فرهنگی رفتاری وتطورات اجتماعی مکریان از عهد ناصری تا پایان پهلوی اول می پردازد. سوال اصلی این پژوهش این است که ویژگی‌های فرهنگی رفتاری وتطورات اجتماعی مکریان در دوره‌ی مزبور چه تحولاتی داشته است؟ نتایج و یافته‌های این تحقیق نشان می دهد که این منطقه تحت تأثیر ادوار نظم سیاسی در ایران، ساختار نظام سیاسی و الگوهای ترکیبی ملت از منظرهای اجتماعی، جغرافیایی و ژئوپولتیک الگوی ترکیبی ملت همیشه درگیر نوعی نوسان مرزی از جهات مختلف بوده است.زماني كه عده‌اي در جغرافياي خاص با يكديگر تعامل دارند با گذشت زمان در تمايلات خاص هم تشابه پيدا مي‌كنند كه جامعة كردي هم در مكريان از اين قاعده مستثني نبوده و ساكنان آن ارزش‌ها و هنجارهاي بخصوص را رعايت مي‌كردند.در ميان مكرياني‌ها نوعي احساس گروهي به معناي يك حس اخلاقي كه از همگوني‌هاي قومي و فرهنگي سرچشمه گرفته بود، وجود داشت و اين احساسات اخلاقي و فرهنگي در مكريان و در سطح محلي و در ميان جمعيت ساكن در اين ناحيه گاهي به اتحاد هم مي‌انجاميد و يا گاهي احساس گروهي ميان كردهاي مكري و ترك‌هاي قره‌پاپاق عليه حكومت مركزي نيز شكل مي‌گرفت، چرا كه آنان به صورت متناوب و توسط حكومتي‌ها غارت مي‌شدند. ساختار فرهنگ ارباب ـ رعيتي، ديني ـ مذهبي و قومي ـ مليتي در رأس هرم اين جامعه قرار داشت و بر اساس آن وفاداري‌هاي قومي، محلي، خانوادگي، قبيله‌اي، طايفه‌اي و مذهبي ـ عقيدتي شكل و فرم انحصاري‌تر به خود گرفت در بطن چنين وضعيتي اختلاف و تضاد و تقابل نمايان بود. نبود بلاغ سياسي تعلق را از فرد به فكر و از سليقه‌هاي فردي به اجماع فكري يك مجموعه به طور كامل منتقل نكرد و شايد تعلق و وفاداري به شخصيت‌هايي مثل شيخ عبيدالله شمزين، اسماعيل آقا سمكو و... ناشي از نوعي تمايلات و گرايشات فرهنگي حاكم بر ساختار جامعة كرد بودن و سني بودن بود كه همراهي بخش عمده‌اي از مردم با آنان را به همراه داشت.
آبراهاميان، یرواند، ايران بين دو انقلاب، ترجمة كاظم فيروزمند ـ‌حسن شمس‌آوري و محسن مدير شانه‌چي، نشر مركز، تهران 1378،
آبراهاميان، یرواند، تاريخ ايران مدرن، ترجمة محمد ابراهيم فتاحي، نشر ني، تهران 1389
آرچيبالد روزولت، شوق آموختن، ترجمة صهبا سعیدی، انتشارات اطلاعات، تهران 1374
آسو، خاطرات زندگي پرماجراي آسو (چهرة مهاباد)، مقدمه و توضيح: محمود پدرام، نشر هور، تهران 1374
ابريشمي، عبدالله، هويت تاريخي و مشكلات كنوني مردم كُرد، انتشارات آنا، تهران 1385
اسكندري‌نيا، ابراهیم،
اكبري، علي‌اكبر، علل ضعف تاريخي بورژوازي ايران، مركز نشر سپهر، تهران 1357
اكبري، محمدعلی، تبارشناسي هويت جديد ايراني، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران 1384
اوژن اوبن، ايران امروز (سفرنامه و خاطرات)، ترجمة علي اصغر سيدي، نشر علم، تهران، 1391.
ايران آذربايجاني تدقيق راپوري (بر اساس گزارش محرمانه سال 1927 به ارتش تركيه)، ترجمة دكتر توحيد ملك‌زاده ديلمقاني، نشر اختر، بي‌جا بي‌تا،
باباني، عبدالقادر بن رستم، سِيَرُالأكراد در تاريخ و جغرافياي كردستان، به اهتمام محمد رئوف توكلي، انتشارات توكلي، تهران 1377
بدليسي، امير شرف خان، شرفنامه (تاريخ مفصل كردستان)، با مقدمه و تعليقات و فهارس بقلم محمد عباسي، نشر حديث، تهران 1373
برويين‌سن، مارتين وان، جامعه‌شناسی مردم کُرد (آغا، شیخ و دولت)، ترجمة ابراهیم یونسی، نشر پانیذ، تهران 1383
بهاءالدین ملا صاحب، دانا محمد، قازی محمد و کؤماری مه‌هاباد، چاپخانه ڕاپه‌ڕین سلێمانی، وه‌زاره‌تی ڕاگه‌یاندن، سلیمانیه، 1971 م.
بهرام بيگي، میرزا عبدالکریم، خاطرات و وقايع‌نگاري (ايل فراموش شده خه‌لكي نامه) به اهتمام محمد بهرام بيگي، نشر آراس 1392،
پ. امده ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ايران، ترجمه‌ي عليقلي اعتماد مقدم، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1347.
تاباني، حبيب‌الله، بررسي اوضاع طبيعي، اقتصادي و انساني كردستان، چاپ دوم، انتشارات سيديان، مهاباد 1358.
تيمورزاده، مصطفي، وحشت در سقز (نگاهي به تحولات كردستان در فاصلة جنگ اول جهاني تا اعادة اقتدار دولت مركزي) (1293 ـ 1302 شمسي)/ 1334 تا 1342 قمري، به كوشش شهباز محسني انتشارات شيرازه، تهران 1380،
جكسن، ابراهم و. ويليامز، سفرنامه (ايران در گذشته و حال)، ترجمة منوچهر اميري و فريدون بدره‌اي، چاپ سوم، انتشارات خوارزمي، تهران (1369)
حاج سياح، خاطرات، به كوشش حميد سياح، انتشارات امير كبير، تهران 1359.
حزني مكرياني، حسین، كردستان مُكريان يا آتروپاتين، ترجمة حسن داودي، ناشر مترجم، سنندج 1382
حزني مُكرياني، حسین، كوردستاني موكريان يا آتروپاتين (از ابتداي تاريخ تا سيف‌الدين مُكري)، ج. اول، به زبان كُردي، نشر زاري كرمانجي، عراق 1938،
حلوي، رحمان، از مهاباد تا بايکانور، انتشارات ديد، تهران 1398
خواندمير (غياث‌الدين بن همام‌الدين حسيني)، حبيب‌السير، ج چهارم، زير نظر دكتر محمد دبير سياق، انتشارات خيام، تهران 1333
خورموجي، محمدبن‌جعفر، حقايق الأخبار ناصري، به كوشش حسين خديو جم، نشر ني، تهران 1363
داودي، محمد رضا، ماجراي دختر گرين‌فيلد (كچه‌هه‌رمه‌ني) در مهاباد، بي‌نا، بي‌جا1371،
دمورگان، ژاک، جغرافياي غرب ايران، ترجمة دكتر كاظم وديعي، ج دوم، چاپخانه‌ي شفق تبريز 1339
روژبياني، محمد جميل، فرمانروايي مكريان در كردستان، ترجمۀ شهبار محسني، چاپ اول، انتشارات آنا، تهران 1381
سريع‌القلم، محمود، فرهنگ سياسي ايران، انتشارات فرزان، تهران 1392
سنندجي (فخر الكتاب)، ميرزا شكرالله، تحفه ناصري در تاريخ و جغرافياي كردستان، به تصحيح حشمت‌الله طبيبي، انتشارات امير كبير، تهران 1375
سه‌جادي، عه‌لائه‌دين رشته‌ي مرواري، بي‌نا، 2010م
سیف، احمد، نگاهی با دوربین به اقتصاد ایران (از مشروطه تاکنون)، نشر کرگدن، چاپ سوم، تهران 1401،
شعباني، رضا، مباني تاريخ اجتماعي ايران، نشر قومس، تهران 1374
شيخ‌الأسلامي، جواد افزايش نفوذ روس و انگليس در ايران عصر قاجار، انتشارات كيهان، تهران 1369
صمدي، سيد محمد .نگاهي به تاريخ مهاباد، انتشارات رهرو، مهاباد 1373
صمدي، سيد عبدالله، منظومه كردي حمزه آقا منگور و رابطة آن با قيام شيخ عبيدالله شمزيني، مترجم سيد محمد صمدي، انتشارات رهور، مهاباد 1383،
صمدي، سيد محمد، تاريخچة مهاباد، ناشر مؤلف 1363
صمدي، سيد محمد، طوايف و عشاير كُرد، (سندي جالب از روزگار ناصرالدين شاه قاجار)، انتشارات رهرو، مهاباد 1380،
ضيائي، شيخ رئوف، خاطرات (يادداشت‌هايي از كردستان)، به كوشش عمر فاروقي، انتشارات صلاح‌الدين ايوبي، اروميه 1367
طبيبي، حشمت‌الله مباني جامعه‌شناسي و مردم‌شناسي ايلات و عشاير (نمونة موردي عشاير كُرد)، انتشارات دانشگاه تهران، تهران 1371،
فاروقي، عمر، تذكرة سادات و صلحاء، ناشر مؤلف، سقز 1377
فاروقي، عمر، حاجی بابه شیخ سه‌روك وه‌زیرانی حكوومه‌تی میللیی كوردستان، وه‌زاره‌تی روشنبیری، سليمانيه 2008،
فتاح قاضي، خلیل، سالهاي اضطراب (خاطرات)، مرکز نشر فرهنگ و ادبیات کردی، ارومیه 1370
قادر بيگ‌زاده، رضا، معماري و طراحي شهري و نقش آن در هويت شهري سقز، انتشارات گوتار، سقز 1394،
قازي، رحمان، روژگاری ون بوو (به‌سه‌رهات و بیره‌وه‌ریه‌کان)، به قلم ناسر قازی، بهریوه‌به‌رایه‌تی گشتیی چاپ و بلاو كردنه‌وه، سلیمانی 2018
قزلجي، حسن، پیكه‌نيني گه‌دا، انتشارات خاني، سه‌قز 1399،
قزويني، محمد، يادداشت‌هاي قزويني 7 جلد، به كوشش ايرج افشار، جلد پنجم، انتشارات داشگاه تهران، تهران 1337 تا 1342،
كاوه، مصطفي، مونوگرافي سقز، جلد اول، انتشارات محمدی، سقز، 1370
كردستاني، محمد مردوخ، تاريخ مردوخ، نشر كارنگ، تهران 1379
کرزن، جرج ن، ایران و قضیة ایران، ترجمة غ. وحید مازندرانی، جلد 2، انتشارات علمی فرهنگی، تهران 1362
كياوند، عزیز، حكومت، سياست و عشاير (از قاجاريه تاكنون)، انتشارات عشاير، تهران 1368،
گلاويژ، علی،
لسترنج، گای، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، مترجم محمود عرفان، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران 1383،
لمبتون، ا. ك. س، مالك و زارع در ايران، ترجمة منوچهر اميري، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران 1377
لوسوئور، امیل، زمينه‌چيني‌هاي انگليس براي كودتاي 1299، مترجم دكتر ولي‌الله شادان، نشر اساطير، تهران 1373
ئوسكارمان، تحفة مظفريه، پیشه‌كی و ساخكردنه‌وه و هینانه سه‌ررینووسی كوردی ماموستا هیمن، انتشارات سيديان، مهاباد 1364
محمد امين زكي‌بيگ، ج. 2،
مُعيري، هایده، مغان در تاريخ باستان، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران 1381
مك داول، دیوید، تاريخ معاصر كُرد، ترجمة ابراهيم يونسي، انتشارات پانيذ، تهران 1380،
مه‌هاباد، گوفاری، (ماهنامه مهاباد)، مقالة سيد محمد صمدي تحت عنوان «نگاهي به محلات قديمي مهاباد»، شمارة 85، سال 1387،
مينورسكي، كُرد، ترجمه و توضيح حبيب‌الله تابان، نشر گستره 1379
ناهيد (افتخار)، عبدالله خاطرات من، به اهتمام احمد قاضي، ناشر نفيسي‌فر، بي‌جا 1362
نيكتين، واسیلی، کرد و کردستان، ترجمة محمد قاضی، انتشارات درایت، تهران 1378
نيك‌خُلق، علی اکبر-عسگري نوري، جامعه‌شناسي عشاير ايران، انتشارات چاپخش، تهران 1388
وسوئور، امیل، زمينه‌چيني‌هاي انگليس براي كودتاي 1299، مترجم دكتر ولي‌الله شادان، نشر اساطير، تهران 1373
ويلسون، چارلز جیمز، سفرنامه، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، مترجم سید، ناشر زرین، تهران، 1363.
هه‌نبانه‌بورينه، هه‌ژار، (فرهنگ لغت كردي ـ فارسي)، انتشارات سروش، تهران 1384
نشریات
سندنمره۱۰۴، به تاریخ۱۳۱۶\۳\۴، وزارت معارف، فرهنگستان ایران ودارالانشا به ریاست دفتر مخصوص شاهنشاهی
مرادي‌نيا، محمدجوادو مطلب مطلبي، مدارس نوين و آموزش دختران در مناطق كُردنشين (1304 ـ 1320)، فصلنامة علمي ـ پژوهشي تاريخ اسلام و ايران دانشگاه الزهرا، سال بيست و نهم، دورة جديد، شمارة 41، پياپي 131، بهار 1398،
خضري، سعید، جغرافياي تاريخي موكريان در چهار سده‌ي اخير، فصلنامه‌ي علمي پژوهشي تحقيقات جغرافياي دانشگاه اصفهان، ش. 24، پياپي 92، بهار 1388
فتاح قاضي، قادر، تاريخ اجداد عظام، ماهنامة دانشجويي روانگه، دانشگاه علوم پزشكي تبريز، سال چهارم، شماره‌ي 15، مرداد 1382،
آقابيگي، فرامرز، بازخواني و شرح چند سند در مورد حرفة نجاري، مطالعة موردي: اسناد مصباح الديوان ادب، فصلنامة كشكول، سال اول، شمارة سوم، بهار 1395
هفته‌نامة روژان، مقالة عمر فاروقي تحت عنوان مشاغل و صنايع فراموش شده و سنتي در سقز، سال سوم، شمارة 50، 17 مرداد 1394،
هفته‌نامة روژان، مقالة عمر فاروقي تحت عنوان مشاغل و صنايع فراموش شده و سنتي در سقز، سال سوم، شمارة 50، 17 مرداد 1394،
نامة فرهنگي كوهستان، شماره 59، 20 خردا 1325، مقالة «استان آذربايجان غربي يا كردستان شمالي»
روزنامة وقايع‌اتفاقيه، ش. 467، پنجشنبه غره ذيحجه 1276
روزنامة كردستان، سال اول، شماره 22، دوشنبه 13 اسفند 1324، 4 مارس 1946
مصاحبة نگارنده با عبدالقادر آزمند، نويسنده و مطلع ساكن در بوكان
مصاحبة نگارنده با رحيم اشنوئي محمودزاده، نويسنده و مورخ اهل اشنويه
مصاحبة نگارنده با عمر فاروقي، مورخ و نويسندة ساكن در شهر سقز
Chookali, s. (2007), Political 8 demographical map of Mokryan of Kurdistan, Kurdiska Institutet, Stockholm, sweden.