جایگاه اخلاق در مسائل فقهی: مطالعه موردی روایات خمس
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامی
سمیه کلهر
1
(عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرقدس)
مهدی مهریزی طرقی
2
(دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران)
مژگان سرشار
3
(دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران)
کلید واژه: خمس, گزاره فقهی, گزاره اخلاقی, عدالت و انصاف.,
چکیده مقاله :
اخلاق افزون بر فرهنگ‌سازی و هویت آفرینی برای جامعه و فرد زمینه را برای اجرای تکالیف شرعی و قانونی اعم از عبادات، معاملات، احکام، قوانین مدنی و اجتماعی فراهم می‌آورد. ازآنجاکه در قرآن مسائل فقهی و اخلاقی جدا مطرح نشده، لذا ضروری است که نحوه ارتباط این دو در روایات نیز پی‌جویی شود؛ بنابراین مسئله اصلی این مقاله توجه به نکات اخلاقی مطرح در روایات خمس است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است. جایگاه اخلاق در روایات مربوط به خمس در دو حوزه کلی مطرح است. یکی جایگاه گزاره‌های اخلاق در اصل تشریع خمس و دیگری جایگاه گزاره‌های اخلاقی در علت تشریع برخی احکام خمس. به‌طور مثال بحث عدالت و انصاف ازجمله گزاره‌هایی اخلاقی است که پایه و اساس تشریع احکام فقهی خمس در زمینه بخشش و یا نحوه و زمان پرداخت خمس قرارگرفته است. سهل گیری ازجمله گزاره‌هایی اخلاقی است که اساس تشریع برخی از احکام خمس بوده است. حرمت‌گذاری و حفظ شأن و جایگاه رهبران نیز ازجمله اصول اخلاقی بوده که مبنای تشریع خمس گشته است. در باب علت تشریع برخی از احکام فقهی خمس نیز، گزاره‌هایی اخلاقی مدنظر شارع بوده است. بخشش از خمس ازجمله مسائلی است که توسط اهل‌بیت (ع) در روایات مطرح‌شده است؛ در این روایات علت تشریع چنین حکمی پاک بودن ولادت شیعیان معرفی‌شده است. ازجمله علت‌های دیگر تشریع خمس، پاک شدن از گناهان و جلوگیری از بخل است.
Ethics, in addition to creating culture and creating identity for the society and the individual, provides the basis for the implementation of religious and legal duties, including acts of worship, transactions, rulings, civil and social laws. Since jurisprudence and moral issues are not discussed separately in the Qur'an, it is therefore necessary to search for the relationship between the two in the hadiths; Therefore, the main issue of this article is to pay attention to the ethical points raised in the traditions of Khums. The research method in this article is descriptive-analytical. The place of morality in the traditions related to Khums is discussed in two general areas. One is the position of moral propositions in the principle of Khums legislation, and the other is the position of moral propositions in the reason for the legislation of some Khums rulings. For example, the discussion of justice and fairness is one of the moral propositions that are the basis of the legalization of Khums jurisprudence in the field of forgiveness or the manner and time of Khums payment. Negligence is one of the moral propositions that was the basis of the legislation of some Khums rules. Respecting and preserving the dignity and status of leaders is also among the moral principles that have become the basis of Khums legislation. Regarding the reason for the legalization of some jurisprudential rules of Khums, moral propositions have been considered as Shariah. Forgiveness of Khums is one of the issues raised by Ahl al-Bayt (AS) in hadiths; In these hadiths, the reason for legislating such a ruling is the purity of the birth of the Shiites. Among the other reasons for the law of Khums is cleansing from sins and preventing avarice.
ابن اثیر، مبارک بن محمد. (۱۳۶۷). النهایة في غریب الحدیث و الأثر (ج ۱–5). قم: موسسه مطبوعاتي اسماعيليان.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (۱۳۷۶). أمالی شيخ صدوق (ج ۱–1). تهران: کتابچی.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (۱۳۶۲). الخصال. قم: جامعه مدرسین.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (۱۳۵۹). کمال‌الدین و تمام النعمة (اسلامیه) (ج ۱–2). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (۱۴۱۳). من لايحضره الفقيه. (علی‌اکبر غفاری، محقق) (ج ۱–4). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
ابن حیون، نعمان بن محمد. (بی‌تا). دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام عن اهل‌بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام (ج ۱–2). قم: موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
ابن طاووس، علی بن موسی. (بی‌تا). طرف من الأنباء و المناقب (ج ۱–1). مشهد: تاسوعا.
ابن فارس، احمد بن فارس. (۱۴۰۴). معجم مقاییس اللغة (ج ۱–6). قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامي.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (۱۴۱۴). لسان العرب. چاپ سوم، بیروت: دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر.
ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین. (۱۴۰۵). عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية (ج ۱–4). قم: دار سيد الشهداء للنشر.
ابن‌زهره، حمزه بن علی. (بی‌تا). غنیة النزوع إلی علمي الأصول و الفروع. (ابراهیم بهادری). مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام.
استرآبادی، علی. (بی‌تا). تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة. قم - ایران: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي.
بحرانی، هاشم بن سلیمان. (۱۳۷۵). البرهان في تفسير القرآن (ج ۱–5). قم: موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامية.
برقی، احمد بن محمد. (۱۳۷۱). المحاسن (ج ۱–2). قم: دار الکتب الإسلامیة.
پاکتچی، احمد. (۱۳۹۲). نسبت فقه و اخلاق در آموزه های امام رضا (ع). فرهنگ رضوی، (3)، 28-49.
جعفری، یعقوب. (بی تا). تفسیر کوثر (ج ۱–6). قم: موسسه انتشارات هجرت.
جوهری، اسماعیل بن حماد. (۱۴۰۷). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة (ج ۱–6). بیروت: دار العلم للملايين.
حرانی، ابن شعبه. (۱۴۰۴). تحف العقول عن آل الرسول (ص). (علی اکبر غفاری، مصحح). قم: جامعه مدرسین.
حرعاملي، محمدبن حسن. (۱۳۶۸). تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه. قم: موسسه آل البيت (ع)، الاحياء التراث.
حسن بن علی (ع)، امام یازدهم. (بی‌تا). التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن بن علي العسكري عليهم السلام (ج ۱–1). قم: مدرسة الإمام المهدي علیه السلام.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (۱۴۱۲). المفردات في غريب القرآن. (صفوان عدنان داودی، ویراستار). چاپ اول، بیروت: دارالعلم الدار الشاميه.
راوندی، قطب الدین سعيد بن هبة الله. (۱۴۰۵). فقه القرآن. (احمد حسینی و محمود مرعشی، محققین). قم: مكتبة آية الله المرعشي النجفي.
زمخشری، محمود بن عمر. (۱۴۱۷). الفائق فی غریب الحدیث (ج ۱–4). بیروت: دار الکتب العلمية.
زمخشری، محمود بن عمر. (بی‌تا). أساس البلاغة (ج ۱–1). بیروت: دار صادر.
طباطبایی، محمدحسین. (۱۴۱۷). المیزان في تفسیر القرآن (ج ۱–20). قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طبری آملی، محمد بن علی. (۱۳۸۳). بشارة المصطفی لشیعة المرتضی (ج ۱–1). نجف: المطبعة الحيدرية.
طوسی، خواجه نصیر الدین. (۱۳۵۶). اخلاق ناصري. (مینوی مجتبی و عليرضا حيدري، مصححین). تهران: خوارزمي. بازیابی از كتابخانه عمومی فردوسی.
طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۰۷). تهذيب الأحكام (ج ۱–10). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). الإستبصار فيما اختلف من الأخبار (ج ۱–4). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
عسکری، حسن بن عبدالله. (۱۴۰۰). الفروق فی اللغة (ج ۱–1). بیروت: دار الآفاق الجديدة.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۴). تذکرة الفهاء. قم: مؤسسة الرسالة.
علی بن موسی (ع)، امام هشتم. (بی‌تا). الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام (ج ۱–1). قم: موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
عیاشی، محمد بن مسعود. (۱۳۸۰). تفسير العيّاشي (ج ۱–2). تهران: مکتبة العلمية الاسلامية.
فخررازی، محمد بن عمر. (۱۹۶۶). المباحث المشرقیة. تهران: مكتبه الاسدي.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (۱۴۰۹). کتاب العین (ج ۱–9). چاپ دوم، قم: نشر هجرت.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. (بی‌تا). الوافي (ج ۱–26). اصفهان - ایران: مکتبة الإمام أميرالمؤمنين علي (عليه السلام) العامة.
قرائتی، محسن. (۱۳۸۲). خمس و زكات. تهران: مركز فرهنگي درسهايي از قرآن.
قطب راوندی، سعید بن هبه‌الله. (بی جا). فقه القرآن. قم: کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
قمی، علی بن ابراهیم. (۱۳۶۸). تفسیر القمی. قم: دار الکتب.
کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷). الکافي (ج ۱–8). چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
لیثی واسطی، علی بن محمد. (۱۳۷۶). عیون الحکم و المواعظ (ج ۱–1). قم: موسسه علمی فرهنگی دار الحديث، سازمان چاپ و نشر.
مجلسی، محمد باقر. (۱۴۰۳). بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. چاپ دوم، بیروت: دار إحياء التراث العربي.
مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی. (بی‌تا). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه (طبع قدیم) (ج ۱–14). قم: بنياد فرهنگ اسلامی حاج محمدحسين کوشانپور.
مرتضی زبیدی، محمد بن محمد. (۱۴۱۴). تاج العروس من جواهر القاموس (ج ۱–20). بیروت: دار الفکر.
مصطفوی، حسن. (۱۳۸۰). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (ج ۱–14). چاپ اول، تهران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
مطهری، مرتضی. (۱۳۶۸). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. تهران: صدرا.
مفید، محمد بن محمد. (بی‌تا). المقنعة. قم - ایران: المؤتمر العالمي لألفية الشيخ المفيد.
مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۴). تفسیر نمونه (ج ۱–28). چاپ اول، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مکارم شیرازی، ناصر. (۱۴۲۷). دائرة المعارف فقه مقارن. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب عليه السلام.
مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۹۰). موسوعه‌الفقه‌الاسلامی‌المقارن . قم: : دارالنشرالامام علی‌بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام.
ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (بی تا). الاسفار الاربعه. (محمد جواد خواجوی، مترجم). تهران: نشر مولی.
مهدوی کنی، صدیقه. (۱۳۸۸). عدم تمایز احکام اخلاقی و فقهی اسلام از حیث الزام. پژوهش های فلسفی و کلامی، (44)، 73-102.
نوری، حسین بن محمد تقی. (بی‌تا). مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل (ج ۱–30). بیروت: موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.