بررسی مبانی اخلاقی و بسامدهای اجتماعی، فقهی تحقق غرر در عقد بیمه در حقوق ایران
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامی
فاطمه زارعی
1
*
,
علی خلیفه
2
,
فاطمه ذوالفقارزاده
3
1 - دکتری الهیات و معارف اسلامی، گرایش فقه و مبانی حقوق اسلامی؛ استادیار گروه معارف، دانشکده معارف، واحد صفاشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، صفاشهر، ایران
2 - کارشناسی ارشد رشته حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد صفاشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، صفاشهر، ایران
3 - دانشجوی کارشناسی ارشد رشته حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد صفاشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، صفاشهر، ایران
کلید واژه: عقد بیمه, غرر, جهات غرر, غرر در بيمه, بطلان عقد, مبانی فقهی - حقوقی.,
چکیده مقاله :
هدف پژوهش حاضر بررسی مبانی اخلاقی و بسامدهای اجتماعی، فقهی تحقق غرردر عقد بیمه در حقوق ایران می‌باشد. به‌منظور بررسی این هدف از روش توصیفی– تحلیلی با تکنیک فیش‌برداری بهره گرفته شده است، . بیمه ازجملۀ عقود نامعین و مستحدثه در نظام حقوقی کنونی است. موافقین و مخالفان بیمه هرکدام با استناد به دلایلی به توجیه و اثبات نظریه خود پرداخته‌اند. از عمده دلایل مخالفان عقد بیمه، غرری بودن عقد بیمه می‌باشد. همچنین، گروه مخالفان عقد بیمه را از مصادیق «ضمان ما لم یجب» و قمار دانسته و عقد بیمه را عقدی معلق و باطل می‌دانند، در این مقاله با بررسی و نقد دلایل موافقان و مخالفان عقد بیمه، به مبانی مشروعیت این عقد پرداخته و به پاره‌ای از شبهات در اين خصوص پاسخ‌داده است. در مبانی اخلاقی و فقهی بر اساس روايات واردشده از پيشوايان دين، عقد غرري نهي می‌باشد و نهي از غرر در معاملات موجب بطلان آن می‌شود. با اینکه بيمه يک عقد مشروع، مستقل و لازم الوفاء است و امکان تحقق غرر در آن وجود دارد؛ غرر وارده در عقود مغابنه ای، از نوع غرر عرضی و مفارق می‌باشد که نهی از غرر مدنظر شارع، ناظر به عقود مغابنه بوده و تسری حکم غرر به عقود مخاطره مانند عقد بیمه، فاقد دلیل می‌باشد. به‌هرحال ضمن رد دلایل مخالفان، می‌توان گفت که غرر موجود در عقد بیمه، از نوع غرر ذاتی بوده و موجب بطلان عقد بیمه نمی‌گردد و نمی‌تواند به صحت آن خدشه‌ای وارد کند.
jurisprudence of the realization of the conflict in the insurance contract in Iranian law. a descriptive-analytical method with a flash technique has been used. The insurance contract has proponents and opponents. One of the main reasons for the opponents is that the insurance contract is aleatoric. Also, the opponents consider the insurance contract as one of the examples of "guarantee with non-existence obligation" and gambling; then, they consider the insurance contract as a suspended and void contract. It has addressed some of the doubts in this article, by examining and criticizing the reasons for the supporters and opponents of the insurance contract. In terms of ethical and jurisprudence, based on the narrations from the religious leaders, the aleatory contract is forbidden; so that the prohibition of aleatory in transactions causes its invalidity. However, the insurance is a legitimate, independent and enforceable contract, but there is a possibility of making a damage. Aleatory contracts are of the type of transverse and conflicting contracts. The prohibition of aleatory considered by the Shariah is related to contracts of indemnity, and the extension of aleatory to risky contracts such as insurance contracts is without reason. while rejecting the arguments of the opponents, the defect in the insurance contract is an inherent defect and does not invalidate the insurance contract. Therefore, it cannot harm its authenticity.
قرآن کريم.
ابن اثير، مجدالدين ابوالسعادات (١٣٦٤ش)، النهايه في غريب الحديث و الاثر، قـم: مـؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان.
ابن فارس، ابوالحسين احمد (١٤٠٤ق)، معجم مقاييس اللغه، قم: مکتب الاعلام الاسلامي.
ابن قدامه حنبلي، عبدالله بن احمد (١٤١٢ق)، المغني، مع شرح الکبير، بـيروت: دار احـياء التـراث العربي.
ابن منظور، جمال الدين، محمد بـن مـکرم بـن منظور مصري (١٤٠٥ق)، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزه.
احمد بـن حنبل (١٤١٠ق)، مسند احمد، بيروت: دار صادر.
امامي، سيد حسن (١٣٧٥ش)، حقوق مدني، تهران: کتابفروشي اسـلاميه، چاپ شانزدهم.
انصاري، شـيخ مـرتضي بن محمد (١٤١٥ق)، المکاسب، قم: کنگرة جهاني بزرگداشت شيخ انصاري چاپ اول.
انصاري، مرتضی، 1415، المکاسب، لجنه تحقیق تراثنا الشیخ الاعظم، قم، چاپ اول.
بابایی، ایرج، 1384، حقوق بیمه، انتشارات سمت، تهران، چاپ سوم
بحرالعلوم، عزالدين (١٣٨٤ش)، تقريرات درس شيخ حسين حلي، بحوث فقهيه، بيروت: دار الزهرا، چاپ دوم.
بخاري جعفي، ابوعبدالله محمد بن اسماعيل (١٤٠١ق)، صحيح البخاري، بـيروت: دار الفکر.
ترمذي ابوعيسي محمد بن عيسي (١٤١٦ق)، السنن (الجامع الصحيح)، با تصحيح احمد محمد شاکر بيروت: دار إحياء التراث العربي.
جزيري، عبدالرحمن (١٤٠٦ق)،
علي المذاهب الاربعه، بيروت: دار احياء التراث العربي، چاپ هفتم.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمبنولوژی حقوق، 1389، تهران، گنج دانش
جـعفري لنـگرودي، محمدجعفر (١٣٧٨)، ترمينولوژي حقوق، تهران: انتشارات گنج دانش، چاپ نوزدهم.
جناتي، محمدابراهيم (١٣٦٧ش)، منابع اجتهاد، تهران: انتشارات مؤسسه کيهان.
حر عاملي، شيخ محمد بن حسن (١٤٠٧ق)، وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه، بـيروت: دار إحـياء التراث العربي.
حسيني عاملي، سيد محمدجواد بن محمد حسيني عاملي نجفي (١٤١٦ق)، مفتاح الکرامه، بيروت: دار إحياء التراث العربي.
حسيني مراغه اي، ميرعبدالفتاح (١٤١٧ق)، العناوين، قم: مؤسسه نشر اسلامي، چاپ اول.
حسینی مراغی، میرعبدالفتاح، 1417، العناوین الفقهیه، مؤسسه النشر الاسلامی، قم
حکيم، سيد مـحسن طـباطبايي (١٤٠٤ق)، مستمسک العروة الوثقي، قم: انتشارات کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي.
حلي (محقق)، ابوالقاسم نجم الدين جعفر بن حسن بن يحيي (١٤٠٣ق)، شرايع الاسلام، تهران: انتشارات استقلال.
حلي، ابوعبدالله محمد بن مـنصور بـن احـمد بن ادريس (١٤١٠ق)، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي، قم: مـؤسسه النـشر الاسلامي.
حـلي، عـلامه جـمال الدين حسن بن يوسف بن مـطهر (١٤٢٠ق)، تـذکرة الفـقهاء، تهران: مکتبه المرتضويه و قم: مؤسسه آل البيت لإحياء التراث چاپ اول.
خميني، (امام) سيد روح الله الموسوي (١٤١٥ق)، تحرير الوسيله، قم: مؤسسه مطبوعاتي دار العلم، چاپ دوم.
خـوانساري، سـيد احـمد (١٤٠٥ق)، جامع المدارک في شرح مختصر النافع، به تحقيق علي اکـبر غفاري، قم: مؤسسه اسماعيليان، چاپ دوم.
خوئی، سید ابوالقاسم، 1365الاجاره، المطبعه العلمیه، قم.
دار قطني، حافظ بن عـلي بـن عـمر (١٩٧٨م)، السنن (سنن دار قطني) بيروت: عالم الکتب.
دسوقي، سيد محمد (١٣٨٧ق)، التأمين و موقف الشريعه الاسلاميه منه، بيروت.
دهخدا، علي اکبر (١٣٧٢ق)، لغت نـامه، جـلد سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول.
دهخدا، علی اکبر، فرهنگ دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه، 1348 ش
سليمان بن الاشعث السجستاني (١٤١٠ق)، سنن ابيداوود، بيروت: دار الفـکر، چـاپ اول.
سنهوري، عبدالرزاق احمد (١٩٥٣م)، نظريه العقد، چاپ قاهره.
سنهوري، عبدالرزاق، (1964 میلادی)، الوسیط في شرح القانون المدني، جلد 2، جزء 7، بیروت دار احیاء التراث العربی.
شـهيد اول، شمس الدين محمد بن مکي عاملي (١٤١٤ق)، اللمعه الدمشقيه، بيروت: مؤسسه فقه الشيعه، چاپ اول.
شهيد ثاني، زين الدين بن علي بن احمد عاملي (١٤١٣ق)، مسالک الافهام، قم: مؤسسه مـعارف اسـلامي چاپ اول.
صادقی نشاط، امیر، (1372)، غرر و شرط به نفع ثالث در بیمه عمر (حقوق مدنی- حقوق بیمه).
طـباطبايي يزدي، سيد محمدکاظم (١٤١٠ق)، العروة الوثقي، بيروت: مکتب وکلاء امام خميني(ره).
طـباطبائي، علامه سيد محمدحسين (١٣٦٣ش)، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمدباقر موسوي، قم: دفتر انـتشارات اسـلامي وابـسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ پنجم.
طباطبايي، علامه سيد محمدحسين (١٣٩٠ق)، الميزان في تفسير القرآن، بيروت: مؤسسه الأعلمي للمـطبوعات.
طبرسي، شيخ ابوعلي الفضل بن الحسن (١٣٥٠ش)، تـفسير مـجمع البـيان، تهران: انتشارات فراهاني.
طريحي، فخرالدين (١٤١٦ق)، مجمع البحرين، تهران: انتشارات کتابفروشي مرتضوي، چـاپ سـوم.
طوسی، شیخ ابوجعفر محمد بن حسن (0392ق، ) المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: انتشارات مرتضوی.
طوسي، شيخ ابوجعفر محمد بن حسن (١٣٨٧ق)، المبسوط في فقه الاماميه، تهران: انتشارات مـرتضوي.
عبدالرحمان، محمود (بيتا)، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهيه، جلد سوم، بي جا.
عرفانی، توفیق، 1381، قرارداد بیمه در حقوق اسلام و ایران، تهران، کیهان.
علامه حلی، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر، 1413، قواعد الاحکام، جلد2، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.
عميد، حسن (١٣٥٦ش)، فرهنگ فارسي عـميد، تـهران: انتشارات اميرکبير، چاپ پانزدهم.
غروي ناييني، محمدحسين بن عبدالرحيم (١٣٧٣ق)، منيه الطالب فـي حـاشيه المکاسب (تقرير موسي نجفي خوانساري)، تهران: مـطبعه حـيدريه.
فـاضل مـقداد، جمال الدين مقداد بن عبدالله سيوري حلي (١٣٨٤ق)، کنز العرفان في فقه القران، تهران: مـکتبه المـرتضويه.
قطريحي، شيخ فخرالدين (١٣٦٥ش)، مجمع البـحرين، تـهران:، انتشارات مـرتضوي.
قـمي، مـيرزا ابوالقاسم بن حسن جيلاني (١٣٧١ق)، جامع الشـتات، تـهران: انتشارات کيهان.
قمی، میرزا ابوالقاسم، (1413 ق)، جامع الشّتات، جلد2، تهران، انتشارات کیهان.
کاتوزيان، ناصر (١٣٧٤ق)، عقود معين، تهران: شرکت سهامي انتشار، چاپ شـشم.
کـليني، محمد بن يعقوب (١٣٦٢ق)، الفروع مـن الکافي، تهران نشر المـکتبه الاسـلاميه.
لطفي، اسدالله (١٣٨٨ش)، عقد بيع، تـهران: انـتشارات خرسندي، چاپ اول.
مالک بن انس (١٤٠٩ق)، الموطأ، بيروت: دار إحياء التراث العربي.
محمدي گيلاني (١٣٧٤)، «بيمه، تقريرات درس امام خميني(ره)»، فصلنامه فـقه اهـل بـيت، ش١، بهار.
مطهري، مرتضي (١٣٦١ش)، بررسي فقهي مسئله بـيمه، تهران: انتشارات ميقات.
معين، مـحمد (١٣٦٠ش)، فرهنگ فارسي معين، جلد دوم، تهران: انـتشارات اميرکبير، چاپ چهارم.
مغربي، قاضي نعمان (١٣٧٣)، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و الاحکام عـن اهـل بيت رسول الله عليه و عليهم افضل السـلام، قـاهره: دارالمعارف.
مغنيه، مـحمدجواد (١٣٨٣)، فـقه الامام جعفر الصادق (ع)، قـم: مـؤسسه السبطين العالميه، الطبعه الثانيه.
مـکارم شيرازي، ناصر (١٣٦٧ش)، تـفسير نـمونه، قم: انتشارات دار الکتب الاسلاميه.
منصوري، خليل رضا، عقد التأمين في الفقه الاسلامي، قم: دار النبوغ، چاپ اول.
موسوي خويي، سيد ابوالقاسم بن سيد علي اکبر موسوي (١٤١٧ق)، مصباح الفقاهه، بـه کـوشش مـحمدعلي توحيدي، قم: انتشارات انصاريان.
ميرفتاح مراغه اي، عبدالفتاح بن علي، العناوين، قم: مؤسسه النشر الاسلامي.
ناييني، ميرزا حسين (بـيتا)، منيه الطالب، تقريرات موسي نجفي خوانساري، جلد اول، قم: انتشارات مکتب محمديه.
نجفي، محمدحسن بن باقر (١٩٨١)، جواهر الکـلام فـي شرح شرايع الاسلام، بيروت: دار احياء التراث العربي، چاپ هفتم.
نجفی، محمدحسن بن باقر، (1981)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
نجفی، محمدحسن، (1367)، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، دار الکتب الاسلامیه، بیروت، چاپ هفتم.
نراقی (کاشانی)، فاضل مولی احمد بن مهدی، (1417)، عوائد الایام، قم: انتشارات المکتب الاعلام الاسلامی.
نراقي(کاشاني)، فاضل مولي احمد بن مهدي(١٤١٧ق)، عوائد الايام، قم: انتشارات المکتب الاعلام الاسلامي.
نوري طبرسي، حسين (١٤٠٨ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بيروت: مؤسسه آل البيت (ع) لاحياء التراث، چاپ اول.
همو (١٣٦٥ش)، کتاب البيع، قم: مطبعه مهر.
اردوان ارژنگ قاسم نظری سید علی حسینی، نقد احتمال غرر در بیمه، فصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی سال چهل و هفتم پاییز و زمستان 1393 شماره 2.
امیران بخشایش، عیسی، باریکلو، علیرضا، (1393)، مقاله اصل جبران خسارت در حقوق بیمه.
شاکرمی، علیرضا و خیرعلی مشاک زاده، علیرضا، (1398)، بررسی غرر در معاملات در نظام حقوقی ایران با استناد به منابع فقهی، پنجمین همایش ملی حقوق(تحولات مسئولیت های مدنی در نظام حقوقی ایران)، یزد.
شاکرمی، علیرضا و خیرعلی مشاک زاده، علیرضا، (1398)، بررسی مبانی فلسفی قاعده غرر و موارد مشابه آن، پنجمین همایش ملی حقوق(تحولات مسئولیت های مدنی در نظام حقوقی ایران)، یزد.
علی محمدی، طاهر و حسن پور، ریحانه و حسن پور، بهمن، (1393)، بررسی فقهی حقوقی غرر درمعاملات غیر بیع، اولین کنگره ملی تفکر و پژوهش دینی، اردبیل.
لطفی، اسدالله، (1393)، بررسی جهات تحقق غرر در عقد بیمه، پژوهشنامه حقوق اسلامی، سال پانزدهم، شماره دوم.
مسجد سرایی، حمید، (1392)، تحلیل فقهی حقوقی مبنای غرر در عقد بیمه، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، سال نهم، شماره 33.
نیکنام، محمد رضا، فرجام، افسانه، (1396)، مقاله، بررسی عقد بیمه در فقه شیعه.
قوانین بیمه‌ای.
قانون بیمه‌ایران.
قانون بیمه‌ایران، مصوب 7 اردیبهشت ماه 1316.
قانون مدنی ایران.
127 |
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 171 - 127
بررسی مبانی اخلاقی و بسامدهای اجتماعی، فقهی تحقق غرر در عقد بیمه در حقوق ایران
فاطمه زارعی 1
علی خلیفه 2
فاطمه ذوالفقارزاده 3
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی مبانی اخلاقی و بسامدهای اجتماعی، فقهی تحقق غرردر عقد بیمه در حقوق ایران می‌باشد. به‌منظور بررسی این هدف از روش توصیفی– تحلیلی با تکنیک فیش‌برداری بهره گرفته شده است، . بیمه ازجملۀ عقود نامعین و مستحدثه در نظام حقوقی کنونی است. موافقین و مخالفان بیمه هرکدام با استناد به دلایلی به توجیه و اثبات نظریه خود پرداخته‌اند. از عمده دلایل مخالفان عقد بیمه، غرری بودن عقد بیمه می‌باشد. همچنین، گروه مخالفان عقد بیمه را از مصادیق «ضمان ما لم یجب» و قمار دانسته و عقد بیمه را عقدی معلق و باطل می‌دانند، در این مقاله با بررسی و نقد دلایل موافقان و مخالفان عقد بیمه، به مبانی مشروعیت این عقد پرداخته و به پاره‌ای از شبهات در اين خصوص پاسخ‌داده است. در مبانی اخلاقی و فقهی بر اساس روايات واردشده از پيشوايان دين، عقد غرري نهي می‌باشد و نهي از غرر در معاملات موجب بطلان آن می‌شود. با اینکه بيمه يک عقد مشروع، مستقل و لازم الوفاء است و امکان تحقق غرر در آن وجود دارد؛ غرر وارده در عقود مغابنه ای، از نوع غرر عرضی و مفارق می‌باشد که نهی از غرر مدنظر شارع، ناظر به عقود مغابنه بوده و تسری حکم غرر به عقود مخاطره مانند عقد بیمه، فاقد دلیل می‌باشد. به‌هرحال ضمن رد دلایل مخالفان، می‌توان گفت که غرر موجود در عقد بیمه، از نوع غرر ذاتی بوده و موجب بطلان عقد بیمه نمی‌گردد و نمی‌تواند به صحت آن خدشه‌ای وارد کند.
واژگان كليدي
عقد بیمه، غرر، جهات غرر، غرر در بيمه، بطلان عقد، مبانی فقهی - حقوقی.
[1] . دکتری الهیات و معارف اسلامی، گرایش فقه و مبانی حقوق اسلامی؛ استادیار گروه معارف، دانشکده معارف، واحد صفاشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، صفاشهر، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: Fatemeh20031@yahoo.com
[2] . کارشناسی ارشد رشته حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد صفاشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، صفاشهر، ایران. Email: alikhalifeh8170@gmail.com
[3] . دانشجوی کارشناسی ارشد رشته حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد صفاشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، صفاشهر، ایران. Email: fatemezolfagharzade77@gmail.com
تاریخ دریافت: 15/3/1403 پذیرش نهایی: 8/6/1403