بررسی تطبیقی آموزههای اخلاقی دمّاپادا با مثنوی معنوی مولانا جلالالدین
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامی
فیروز فاضلی
1
*
,
اصغر عیسی پور کهلبونی
2
1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان، رشت، ایران
2 - دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، ادبیات عرفانی دانشگاه گیلان، رشت، ایران
کلید واژه: آموزه¬های اخلاقی, اسلام, بودیسم, دمّاپادا, مثنوی معنوی, مقایسه تطبیقی.,
چکیده مقاله :
انسان بهطور ذاتی اخلاقمحور است، اما مواجهه با چالشهای اجتماعی و زیستمحیطی، او را در معرض تردیدهای اخلاقی قرار میدهد و از این رو، نیاز به ابزارهایی برای بازاندیشی در اصول اخلاقی احساس میشود. در این مسیر، متون مقدس، بهویژه در قالب زبان شعری، ابزارهایی تأثیرگذار برای هدایت انسان به سوی فضایل اخلاقی هستند. این پژوهش، با رویکردی تحلیلی-تطبیقی، به بررسی آموزههای اخلاقی دو اثر برجسته از سنتهای مختلف دینی میپردازد: دماپادا از سنت بودایی و مثنوی معنوی از سنت اسلامی. دماپادا، که در "سه زنبیل" بودایی قرار دارد، در قالب اشعار عرفانی و اخلاقی، به اصولی همچون صداقت، پرهیز از رذایل اخلاقی و تهذیب نفس پرداخته است. زبان شعری این اثر با استفاده از نظم و موسیقی درونی کلمات، نه تنها مفاهیم عمیق اخلاقی را بهصورت قابل فهم و ملموس به مخاطب منتقل میکند، بلکه انسان را به بازگشت به فضایل اخلاقی و دوری از رذایل فرا میخواند. این ساختار شعری، در کنار آموزههای معنوی آن، به ابزاری برای انتقال مفاهیم جهانی اخلاقی تبدیل میشود. در مقابل، مثنوی معنوی مولانا جلالالدین رومی با بهرهگیری از زبان شعری، استعارهها و تمثیلها، اصول اخلاقی مشابهی را بیان میکند. مولانا، همانند بودا، بر فضایل اخلاقی همچون صداقت، خودشناسی، تهذیب نفس، و رهایی از تعلقات دنیوی تأکید میکند. این اثر، با ساختار شعری خود، در حقیقت "قرآن فارسی" است که نه تنها به تهذیب نفس و معنویت میپردازد، بلکه بهعنوان راهنمایی برای رسیدن به حقیقت و عشق الهی عمل میکند. این مطالعه استدلال میکند که زبان شعری در هر دو اثر، دماپادا و مثنوی معنوی، نهتنها ابزاری برای انتقال آموزههای اخلاقی و معنوی است، بلکه بهعنوان یک نیروی فعال در تحول روحی و اخلاقی انسانها در نظر گرفته میشود. در شرایطی که انسانها در دنیای مدرن به چالشهای اخلاقی مختلفی دچار هستند، این دو اثر بهطور شگرفی پیوندی عمیق و جهانی میان فرهنگها و دینها برقرار میکنند.و به انسانهای امروز یادآوری میکنند که اصول اخلاقی بنیادین، همچنان جهانی و فراتر از مرزهای دینی و فرهنگی هستند. بهویژه، زبان شعری این دو اثر بهعنوان ابزاری کارآمد و قدرتمند برای تحریک ذهن و قلب انسانها به بازگشت به فضایل اخلاقی و معنویت، میتواند در تحقق یک تحول اخلاقی جهانی نقشی حیاتی ایفا کند.
Humans are inherently ethical beings, yet their engagement with social and environmental challenges exposes them to moral doubts, creating a need for tools to rethink ethical principles. In this context, sacred texts, particularly those in the form of poetic language, serve as powerful instruments for guiding individuals towards moral virtues. This study, using an analytical-comparative approach, examines the moral teachings of two significant works from different religious traditions: the Dammapada from the Buddhist tradition and the Masnavi (Spiritual Couplets) by Jalal al-Din Rumi from the Islamic tradition. The Dammapada, which is included in the "Three Baskets" (Tripitaka) of Buddhist scriptures, particularly in its concluding sections, addresses principles such as honesty, avoidance of immoral behaviors, and self-purification through mystical and ethical poetry. The poetic language of this work, utilizing the rhythm and inner music of words, not only conveys profound ethical concepts in an understandable and tangible manner but also calls humans to return to moral virtues and distance themselves from vices. This poetic structure, along with its spiritual teachings, becomes a tool for transmitting universal moral values. In contrast, the Masnavi by Rumi, using poetic language, metaphors, and allegories, expresses similar ethical principles. Like Buddha, Rumi emphasizes moral virtues such as honesty, self-awareness, self-purification, and liberation from worldly attachments. This work, with its poetic structure, is essentially a "Persian Quran" that not only deals with spiritual purification but also serves as a guide to reaching truth and divine love. This study argues that the poetic language in both works, the Dammapada and the Masnavi, is not merely a tool for transmitting ethical and spiritual teachings but is regarded as an active force in the spiritual and ethical transformation of individuals. In a world where humans face various ethical challenges, these two works establish a profound and universal connection between cultures and religions. They remind modern humanity that fundamental ethical principles remain universal and transcend religious and cultural boundaries. In particular, the poetic language in these works, as an effective and powerful tool for stimulating the human mind and heart to return to moral virtues and spirituality, can play a crucial role in achieving a global ethical transformation.
قرآن کریم
نهج¬البلاغه (1389)، ترجمه محمد دشتی، چاپ اول، تهران، انتشارات مبین اندیشه.
آمدی، عبدالواحد بن محمد (1346). شرح غررالحکم و دررالکلم، با مقدمۀ میر جلال-الدین حسینی ارموی، جزء اول، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ابن بابویه، محمدبن علی(1393). ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چاپ چهاردهم، تهران، شمیم کوثر.
امینی، ابراهیم ( 1359). آیین تربیت، تهران، اسلامی.
انیل، هلن (1383). کنترل و مهار خشم، ترجمۀ اکبر فرشیدنژاد و سینا حکیمیان، اصفهان، فرهنگ مردم.
پناهی، مهین (1378) اخلاق عارفان، تهران، روزنه، چاپ اول.
حرّ عاملی، محمدبن¬الحسین (1396ق). وسائل¬الشیعه. تهران، مکتبه¬الاسلامیه.
خوانساری، جمال¬الدین محمد (1373) شرح غررالحکم و دررالکلم، تصحیح میرجلال¬الدین حسینی ارموی، چاپ سوم. تهران، موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
دهخدا، علی¬اکبر (1377) لغت¬نامه، چاپ دوم از دورۀ جدید، تهران.
ریعان، معصومه(1379) بررسی سیمای قرآن در اندیشه حضرت امام خمینی(ره)، تهران، انتشارات پیام آزادی.
سلیمی، علی؛ داوری، محمد؛ ابوترابی، محمود(1388) همنشینی و کج¬روی؛ نگاهی به دیدگاه¬های اسلامی و یافته¬های اجتماعی، تهران، نشر شهر تهران.
شیرازی، قطب¬الدین (1369) ذه¬ی¬التاج، به اهتمام ماهدخت بانو همایی، چاپ اول، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
طباطبایی، محمدحسین (1379) المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، تهران، بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی، چاپ پنجم.
طوسی، خواجه نصیرالدین(1373). اخلاق ناصری به تنقیح و تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، انتشارات، خوارزمی، چاپ پنجم.
علوی، رضا (1380) راه حق: دمّاپادا: متن بودایی، تهران، نشر و پژوهش فروزان روز.
فروزانفر، بدیع¬الزمان (1376). کلیات شمس تبریزی، موسسه انتشاارات امیرکبیر تهران، چاپ چهاردهم.
قمی، عباس (1374) سفینه¬البحار و مدینه¬الحکم و الآثار. دورۀ نه جلدی، تهران، فراهانی، چاپ اول.
کنت، رولاند، گ(1384) فارسی باستان، ترجمه سعید عریان، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
مجتبوی، سید جلال¬الدین (1381). علم اخلاق اسلامی، ترجمۀ کتاب جامع¬السعادات، تهران، انتشارات حکمت.
مجلسی، محمدباقر (1384). بحارالانوار، چاپ پنجم، تهران، کتابچی.
مصباح یزدی، محمدتقی(1383) به سوی او، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سوم.
معین، محمد (1388) فرهنگ فارسی، چاپ بیست و ششم، تهران: امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر (1382). پیام امیرالمؤمنین، جلد5، تهران، دارالکتب¬الاسلامیه.
ــــــــــــــــــ (1389) اخلاق در قرآن، قم،دورۀ 3جلدی، انتشارات امام علی¬بن¬ابی طالب(ع)، چاپ6.
مولوی، جلال¬الدین محمد(1385)، مثنوی معنوی، تصحیح و تشیحه محمد روشن، دوره 2 جلدی، تهران، دنیای نو.
بصیری، محمدصادق؛ حسینی بی¬بی حیاتی (1395) آفت زبان از نظر لفظ و معنا در مثنوی مولوی و احیاء علوم الدین غزالی. نشریه ادبیات تطبیقی، دانشگاه ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 8، شماره 14.
حسینی، سیدمحمدرضا (1396) عوامل تهذیب نفس در نگاه ملاصدرا، دو فصلنامۀ علمی و پژوهشی حکمت صدرایی، سال 6، شماره 1.
حیدر پور، زهرا؛ نصر اصفهانی، زهرا؛ مسجدی، حسین( 1396) بررسی آموزه¬های دینی، اخلاقی و اجتماعی در آثار هوشنگ مرادی کرمانی، فصلنامۀ علمی و پژوهشی زبان و ادبیات فارسی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، سال 9، شماره 31.
شکوهی یکتا، محسن؛ فقیهی، علی¬نقی؛ زمانی، نیره؛ پرند، اکرم( 1388) مدیریت خشم براساس آموزه¬های اسلامی و روان¬شناسی نوین، دوفصلنامه علمی ـ تخصصی مطالعات اسلام و روان¬شناسی، سال 3، شماره 5.
عبدالهی¬پور، جواد (1386) عیب پوشی یا عیب¬جویی، نشریۀ ماهانۀ آموزشی ـ تربیتی پیوند، شماره 321.
متولی¬زاده نایینی، نفیسه (1392) نظریه همنشینی افتراقی با نگاه به آیات قرآن و روایات، پژوهش¬های اجتماعی اسلامی، سال 23، شماره2.
معالی، سید بابک؛ فرزاد، عبدالحسین؛ شعبانلو، علیرضا؛ ایشانی، طاهره (1399) تحلیل جنبه¬های ریا و ریاستیزی در آثار سنایی و عطار، رساله دکتری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مهدوی¬راد، محمدعلی؛ صادقی، حسن (1393) تحلیل تعامل علم و عمل در مدیریت اسلامی از دیدگاه قرآن و حدیث، مدیریت اسلامی، سال22، شماره1.
مهرآوران، محمود؛ رضایی، احمد(1396) جایگاه زبان و سخن اخلاقی در ادبیات فارسی، فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی پژوهش¬نامۀ اخلاق، سال 10، شمارۀ 36.
ورمزیار، محسن؛ احتشامی، علی¬حسین؛ خوشخویی، منصور (1400) نقش آسیب¬های دنیاگرایی در تربیت معنوی از دیدگاه نهج¬البلاغه، فصلنامۀ پژوهش¬نامۀ نهج¬البلاغه، سال 9، شماره 34.
وکیلی، شروین(1389) مفهوم دروغ در ایران باستان، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره¬شناختی، سال6، شمارۀ 20