دیدگاه‌های تربیتی راغب اصفهانی در کتاب قیم (ذریعه الی مکارم الشریعه - مطالعه تربیتی استقرایی)
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامیامید مصطفی عبداله 1 , عزیز جوانپور هروی 2 * , محمدعلی ربی پور 3
1 - دانشجوی دکتری، گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی
2 - دانشیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
3 - دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز
کلید واژه: دیدگاه تربیتی, راغب اصفهانی, کتاب قیم, الذریعه.,
چکیده مقاله :
دانش اخلاق در میان مسلمانان با رویکردهای متفاوتی روبرو بوده که به پیدایش دستگاه‌هاي اخلاقي و تربيتي مختلفى مانند رویکردهای عقلی، عرفانی، نقلی و تلفیقی منتهي شده است. رویکرد اخلاق تلفیقی تلاش کرده از ظرفیت¬های ممتاز مکتب فلسفی، عرفانی و نقلی استفاده کرده و نگاهی ترکیبی به علم اخلاق داشته باشد که از پیشروان آن، راغب اصفهانی است. وی در کتاب ارزشمند الذریعة الى مكارم الشريعه، پیوند خوبی بین رویکرد فلسفی و دینی ایجاد کرده است. آنچه از بحث در پژوهش حاضر قابل برداشت می¬باشد این است که راغب نسبت به عقل-گرایی تاکید بسیاری دارد و عقل را سرآمد فضائل نفسانی می¬داند و به عقل به عنوان سرسلسله زنجیره¬وار فضائل اخلاقی می‌نگرد. ویژگی بحث¬های راغب، تلفيق مباحث فلسفی اخلاقی با آیات، روایات و دین مبین اسلام است. نظریه اخلاقی راغب اصفهانی را از جهت ساختار کلی باید در زمره نظریات فضیلت¬گرایانه افلاطونی - ارسطویی دانست. با این وجود، دیدگاه¬های تربیتی اخلاقی آن، محتوای کاملاً قرآنی دارد و چنان به آیات و روایات اسلامی آراسته شده که رنگ و بوی فلسفی آن کمتر به چشم می¬خورد. ابتکار مهم راغب در بحث فضایل اخلاقی و تربتیی که برگرفته از قرآن کریم بود، افزودن فضایل توفیقی هدایت، رشد، تسديد و تأیید به فضایل اخلاقی فلسفی بود. علیرغم کارهای بدیع و شگرف راغب اصفهانی و با وجود آثار عمیقی که از خود بر جای گذاشته، ناشناخته مانده و علت این امر تأثیرپذیری عمیق غزالی از راغب در مباحث اخلاقی است.
The knowledge of ethics among Muslims has faced different approaches, which has led to the emergence of different ethical and educational systems such as rational, mystical, transferable and integrated approaches. The integrated ethics approach has tried to use the privileged capacities of the philosophical, mystical and narrative school and have a combined view of the science of ethics, one of whose leaders is Ragheb Esfahani. He has created a good link between the philosophical and religious approach in his valuable book al-Dhari'a al-Makaram al-Sharia. What can be understood from the discussion in the present research is that Ragheb emphasizes rationalism and considers reason to be the leader of sensual virtues and views reason as the head of a chain of moral virtues. The characteristic of Ragheb's discussions is the combination of philosophical and moral discussions with the verses of traditions and the religion of Islam. Ragheb Esfahani's moral theory should be considered among Platonic-Aristotelian virtue theories in terms of its overall structure. Nevertheless, its moral educational views have a completely Quranic content and are so embellished with Islamic verses and traditions that its philosophical flavor is less palpable. Ragheb's important initiative in the discussion of moral and educational virtues, which was taken from the Holy Quran, was to add the virtues of success, guidance, growth, affirmation and confirmation to the philosophical moral virtues. Despite Ragheb Esfahani's original and wonderful works and despite the deep works he left behind, he remains unknown and the reason for this is the deep influence of Ghazali on Ragheb's moral issues.
اترک، حسین (1395)، نظریه اعتدال در اخلاق اسلامی، چاپ اول، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
اترک، حسین (1399)، پیوند اخلاق فلسفی و دینی در الذریعة راغب اصفهانی، فصلنامه تاملات اخلاقی، دوره1، شماره1، 103-133.
أحمد، صفاء حسن سرحان (2010)، تفعيل إداره المدرسة الثانوية ألساليب تنمية القيم الاخلاقیه في ضوء منظور الاسلام، رساله ماجستير، كلية التربية، جامعة الزقاذیق.
جلال¬الدین (1410)، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، بیروت:دارالمعرفه.
حاجی بابایی، حمیدرضا (1402)، الگوی مطلوب مدیریت احساس ترس مذموم از دیدگاه قرآن، دوفصلنامه کتاب قیم، سال13، شماره 28، 131-155.
دخل الله، أيوب علي (2015)، منظومه القيم التربويه في القرآن الكريم، مجله أبحاث و دراسات تربويه، تصدر عن وزاره الاعلام اللبنانيه، بيروت، مؤسسه الفلاح للنشر و التوزيع، العدد الاول.
دشتکی شیرازی، غیاث الدین منصور (۱۳۸۶)، اخلاق منصوری، به تصحیح محمد پشت¬دار، ج ۱، تهران: انتشارات امیرکبیر.
دوانی، جلال الدین (۱۸۸۳)، لوامع الإشراق في مكارم الاخلاق (اخلاق جلالی) با حواشی مولانا محمد هادیعلی، ج ۷، طبع منشی نول کشور، لكنهو.
راغب اصفهانی (1984م. 1405ق)، مقدمة جامع التفاسیر مع تفسیر فاتحة و مطلع البقرة، دارالدعوه- کویت.
راغب اصفهانی، ابوالحسين القاسم بن محمد بن مفضّل، 1376،لف الذريعة الى مكارم الشريعة، تقديم و تحقيق دکتر سیدعلی میرلوحی فلاورجانی، ج ۱، اصفهان: جامعۀ اصفهان
راغب اصفهانی، ابوالحسين القاسم بن محمد بن مفضّل، ۱۴۰۸، تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين، تقدیم و تحقیق دکتر عبدالمجيد النجار، ج ۱، دارالغرب اسلامی.
الراغب الأصفهاني (1987)، الذريعة إلى مكارم الشريعة، الطبعة الثانية)، المنصورة، مصر: دار الوفاء للطباعة والنشر.
الراغب الأصفهاني (1988) ، تفصيل النشأتين وتحصيل السعادتين، الطبعة الأولى)، بيروت: دارالغرب الإسلامي.
الراغب الأصفهاني (2011)، مفردات ألفاظ القرآن، (الطبعة الأولى) دمشق: دارالقلم، دمشق، دارالشامية، بيروت.
الراغب الأصفهاني (2013)، رسالة في فضيلة الإنسان بالعلوم (الطبعة الأولى)، عمان: أروقة للدراسات والنشر.
زرکلی خیرالدین (1984)، الاعلام ششم، ج۲، بیروت: دارالعلم للملايين.
زمخشری، محمود بن عمر (1407)، کشاف، ج ۲، مصطفی حسین بن احمد، لبنان: دارالكتب العربي.
طيبي، سيد أحمد (2021)، آراء تربوية للرّاغب الأصفهاني من خلال رسالته "في فضيلة الإنسان بالعلوم"، مجلة دراسات إنسانية و اجتماعية، 2 (10).
علوی، سید حمیدرضا (1396)، تعالیم تربیتی و روانشناختی قرآن کریم، تهران: آوای نور.
علوی، محمدعلی (1395)، زبان و تفکر، رویکردی قرآنی،تحلیلی معناشناختی، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، دوره5، شماره1.
علوی، محمدعلی (1397)، رفتارسازی زبان؛ رویکردی قرآنی، دوفصلنامه کتاب قیم، سال هشتم، شماره نوزدهم، 143-170.
عیوضی، نقی (1388)، بررسی آرای اخلاقی راغب اصفهانی، پایان نامه کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه زنجان.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409)، کتاب العین، ج۱، ج۴، قم: نشر هجرت.
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب (1415)، القاموس المحيط، ج۳، بیروت: دارالکتب العلميه.
فیض کاشانی (1979)، محمد الحقایق فی محاسن الایمان، ج۷، سید ابراهیم میانجی، بیروت دار الکتب عربی.
قربانی، هاشم؛ جوادی، فاطمه (1395)، تغییرپذیری اخلاق در اندیشه راغب اصفهانی، فصلنامه اخلاق، س6، شماره 22، 71-98.
قمی مشهدی، محمد (1388)، تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
المالكي، عبد الرحمن بن عبدالله (2009)، القيم التربوية في تدريس التربية إلاسلاميه، المجله التربويه، مجلس النشر العلمي، جامعه الكويت، 91 (23).
محمد بن محمد فارابی (1384)، تحصیل السعاده، ترجمه علی الکبر جابری مقدم، موسسه تحقیقاتی و نشر اهل البیت، بی¬تا.
محمد بن محمد، خواجه نصیر الدین طوسی (1413ق)، اخلاق ناصری، چاپ اول، تهران: نشر علمیه اسلامیه.
محمد فیض کاشانی، المهجه البيضاء (1376)، ترجمه على اكبر غفاری، جلد 7، قم: جامع مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶).
مسکویه، ابوعلی (1384)، تهذیب الاخلاق و تطهیر األاعراق، قم: انتشارات زاهدی.
میرجلیلی، علی محمد (1399)، واکاوی آثار و ابعاد تربیتی اعتقاد به جنود الهی در قرآن کریم، دوفصلنامه کتاب قیم، سال هفتم، شماره هفدهم، 128-149.
يحيى بن سعد الزهراني؛ سهاد بنت عبدالله إبراهيم بني عطا (2020)، تحليل محتوى مقرر التفسير للمرحلة الثانوية في ضوء القيم، مجله العربیه للعلوم التربویه و النفیسه، المجلد4، العدد 18،205ـ238.