تلمیح، کنایه و تمثیل در آثار شیخ محمود شبستری
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامیابوالفضل بختیار 1 , ژیلا صراطی 2 * , ایوب کوشان 3
1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
کلید واژه: شیخ محمود شبستری, گلشن راز, حق الیقین و مرآت المحققین, کنایه, تلمیح, تمثیل,
چکیده مقاله :
زبانی که برای بیان مباحث عرفانی به کار برده می‌شود دارای ویژگی‌های خاصی است. عرفا از نوعی زبان رمز آمیز و کنایی برای بیان مطالب خود بهره می‌گیرند که برای همگان قابل فهم نیست. در این زبان از رمز و کنایه و تمثیل و آرایه‌های بدیعی و معنوی به فراوانی استفاده می‌شود که در مواردی برای گشودن مطلب بار رفته و گاهی نیز موجب پیچیدگی آن می‌شود. شیخ محمود شبستری عارف قرن هفتم کتابهایی در زمینه عرفان به نظم و نثر دارد که ویژگی‌های زبان عرفانی در آنها به کار برده شده است. در این پژوهش بر اساس کتابهای گلشن راز، حق الیقین و مرآت المحققین به بررسی توصیفی-تحلیلی عناصر تلمیح، کنایه و تمثیل پرداخته و به این نتیجه رسیدیم که زبان شبستری اغلب رمزی بوده و با استفاده از تلمیحات مذهبی و تمثیلات توضیحی مطالب خود را بیان نموده است. تمثیلاتی که به کار می‌رود برای بیان مباحث مشکل و غیر قابل فهم است اما کنایات زبان وی چندان قابل اعتنا نیست . آرایه های مذکور در کتاب گلشن راز که اثری رمزی-تمثیلی است بیشتر کاربرد دارد اما کتاب الیقین به دلیل کاربرد بیش از حد اصل آبات، مجال دیگر ارایه ها را ندارد. مرات المحققین نیز نثری نسبتا ساده دارد که تنها آرایه تمثیل در آن به کار رفته است.
The language used to express mystical topics has certain characteristics. Mystics use a kind of cryptic and sarcastic language to express their content, which is not understandable to everyone. In this language, irony, allegory, and innovative and spiritual arrays are used a lot, which in some cases are used to open up the content and sometimes cause its complexity. Sheikh Mahmoud Shabastri, a mystic of the 7th century, has books on mysticism in verse and prose, in which the features of mystical language are used. In this research, based on the books of Golshan Raz, Haq al-Iqin and Merat al-Mhoqqin, we have done a descriptive-analytical analysis of the elements of allusion, irony and allegory, and we have come to the conclusion that the Shabestri language is often symbolic and uses religious allusions and explanatory allegories to express its content. has done The similes used to express difficult and incomprehensible topics, but the allusions of his language are not to be ignored. The mentioned arrays are mostly used in the Golshan Raz book, which is a symbolic-allegory work, but the Al-Iqin book, due to the excessive use of the Abat principle, does not allow for other presentations. Marat al-Muhaqqeen also has a relatively simple prose in which only allegory is used.
این ترکه، صاین الدین(1375)شرح گلشن راز، تهران: آفرینش.
اسپرهم، داود و سادات دربندی، مائده(1398) «تحلیل محتوای کیفی و کمی گلشن راز شیخ محمود شبستری» ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال 15، ش20،صص105-79.
برومند، جواد(1370)زبان تصوف، تهران: پاژنگ
براون، ادوارد(1351) از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشیح به قلم علی اصغر حکمت، تهران:ابن سینا
تربیت، محمّد علی(1377)دانشمندان آذربایجان، به کوشش غلامرضا طباطبایی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
جعفری کمانگر، فاطمه و تقی زاده چاری، رمضانعلی(1397) «تبیین نسبت کتاب تکوین با کتاب تدوین در اندیشه‌های عرفانی-قرآنی شیخ محمود شبستری و علامه سید حیدر آملی»دوفصلنامه علمی پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س)، ش19صص80-57.
حلاج، حسين بن منصور (1305 ق.)ديوان منصور حلاج، 1جلد، چاپخانه علوى - بمبئي،
داعی شیرازی،محمود(1377)نسایم گلشن، شرح گلشن راز، به کوشش پرویز عباسی داکانی، تهران: الهام
دزفولیان،کاظم،(1382) گلشن راز،متن و شرح بر اساس قدیمی ترین و مهمترین شروح گلشن راز: شرح صاین الدّین علی ترکه، شرح شاه داعی الی الله شیرازی و...تهران: طلایه
ستاری، جلال(1372)مدخلی بر رمز شناسی عرفانی، تهران: مرکز
شبستری، محمود(1382الف)گلشن راز، کرمان: انتشارات خدمات فرهنگى كرمان
...........................( 1382ب)حق الیقین، در مجموعه عوارف المعارف، شیراز: کتابخانه احمدی
...........................(1363)مرآت المحققین، در مجموعه عوارف المعارف ،شیراز: کتابخانه احمدی
شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1392)زبان شعر در نثر صوفیه، چاپ چهارم، تهران، سخن،
عقدایی، تورج(1389) «جمال شناسی گلشن راز» فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی،سال6، ش18صص138-105.
قشیری، عبدالکریم(1388)رساله ی قشیریه، تهران: علمی و فرهنگی
لاهیجی، محمّدبن یحیی (1337)مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تهران: علم
میر صادقی، جمال(1376)عناصر داستان، تهران:
هجویری، ابوالحسن علی(1375)کشف المحجوب، چ4، تهران: عابدی.
هروی، میر حسین(1352)طرب المجالس، به اهتمام دکتر علی رضا مجتهد زاده،مشهد باستان
همدانی، عین القضات(1341)تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران.
یثربی ، یحیی(1370)مبانی پیوند لفظ و معنی در ادبیات عرفانی، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش140-141صص157-190
127 |
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 142 - 127
تلمیح، کنایه و تمثیل در آثار شیخ محمود شبستری
ابوالفضل بختیار 1
ژیلا صراطی 2
ایوب کوشان 3
چکیده
زبانی که برای بیان مباحث عرفانی به کار برده می‌شود دارای ویژگی‌های خاصی است. عرفا از نوعی زبان رمز آمیز و کنایی برای بیان مطالب خود بهره می‌گیرند که برای همگان قابل فهم نیست. در این زبان از رمز و کنایه و تمثیل و آرایه‌های بدیعی و معنوی به فراوانی استفاده می‌شود که در مواردی برای گشودن مطلب بار رفته و گاهی نیز موجب پیچیدگی آن می‌شود. شیخ محمود شبستری عارف قرن هفتم کتابهایی در زمینه عرفان به نظم و نثر دارد که ویژگی‌های زبان عرفانی در آنها به کار برده شده است. در این پژوهش بر اساس کتابهای گلشن راز، حق الیقین و مرآت المحققین به بررسی توصیفی-تحلیلی عناصر تلمیح، کنایه و تمثیل پرداخته و به این نتیجه رسیدیم که زبان شبستری اغلب رمزی بوده و با استفاده از تلمیحات مذهبی و تمثیلات توضیحی مطالب خود را بیان نموده است. تمثیلاتی که به کار می‌رود برای بیان مباحث مشکل و غیر قابل فهم است اما کنایات زبان وی چندان قابل اعتنا نیست . آرایه های مذکور در کتاب گلشن راز که اثری رمزی-تمثیلی است بیشتر کاربرد دارد اما کتاب الیقین به دلیل کاربرد بیش از حد اصل آبات، مجال دیگر ارایه ها را ندارد. مرات المحققین نیز نثری نسبتا ساده دارد که تنها آرایه تمثیل در آن به کار رفته است.
واژگان كليدي
شیخ محمود شبستری، گلشن راز، حق الیقین و مرآت المحققین، کنایه، تلمیح، تمثیل.
[1] . گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران.
Email: bakhtyar@iaushab.ac.ir
[2] . گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: zh.serati@ianshab.ac.ir
[3] . گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
Email: kooshan@iaut.ac.ir
تاریخ دریافت: 18/6/1403 پذیرش نهایی: 22/9/1403