اخلاق نقلی وحیانی؛ به مثابه «میزان» برای اخلاق عرفاني
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامی
1 - استادیار، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه: اخلاق نقلی, اخلاق عرفانی, میزان شریعت.,
چکیده مقاله :
یکی از مهم¬ترین ویژگی¬ها و امتیازات روی¬کرد «اخلاق وحیانی ـ نقلی» در مقابل «اخلاق عرفانی» میزان بودنِ اخلاق نقلی برای اخلاق عرفانی است. پژوهش پیشِ¬رو جوانب این مسأله را به روش تحلیلی ـ اسنادی مورد بررسی قرار داده است. مکتب اخلاق وحیانی، موازین خود را در دو قالب «تئوری» یعنی «آموزه¬های اخلاقی» و «عملی» یعنی «شخص انسان کامل» ارائه داده است. در یک نگاه کلان، کلّیتِ مکتب اخلاق عرفانی با موازین اخلاق وحیانی، هم¬سویی داشته و نگاه کسانی که در این ساحت، دچار افراط و یا تفریط شده¬ و جنبه ظاهریِ دین را نادیده گرفته و یا در مقابل، بُعد باطنی شریعت و مقامات عرفانی را انکار کرده¬اند قابل پذیرش نیست. و اما در یک نگاهِ جزئی و تفصیلی، برخی مسائل مطرح در اخلاق عرفانی هماهنگی با موازین اخلاق وحیانی ندارد که این موارد همیشه از سوی عارفان راستین مورد نقد و انکار بوده است. به¬دور بودن رویه اباحی¬گری و یا شاهدبازی از میزان شریعت، کاملا روشن است. افراط در روش ملامی¬گری نیز به خروج از میزان شریعت می¬انجامد. برخی گرایشات رهبانیت¬گرایانه همچون ترک ازدواج، فاصله-گرفتن از اجتماع، افراط در عبادت¬های طاقت¬فرسا و یا زیاده¬روی در خلوت‌گزینی و یا در گرسنگی-کشیدن از دیگر رفتارهای به¬دور از میزان شریعت است که اگر چه از سوی برخی مطرح شده اما در عرفان اصیل اسلامی، همیشه مورد انتقاد بوده است.
It is one of the most important features and advantages for the approach of "narrative morality” that it is the Scale for "mystical morality" and not the reverse. This research has investigated the aspects of this issue by an analytical-documentary method. The reveled morality school has presented its standards in two forms: "moral teachings" and "perfect human person". In a broad view, the school of mystical morality, in general, is aligned with the standards of revealed morality. So, the view of those who have gone to extremes in this field, have ignored the external aspect of religion or, on the other hand, have denied the inner dimension of Sharia and mystical stages is not acceptable. But in a detailed view, some issues which raised in mystical morality are not in harmony with the scales and standards of revealed ethics, so, have always been criticized and denied by true mystics. It is quite clear that the issues such as pederasty or libertinism is far from the scale of the law. Exaggeration in the method of people of blame also leads to departure from scale of the law. Some monastic tendencies such as leaving marriage, staying away from the community, excessive in exhausting worship, seclusion, starving, as well as other non-based-on-law- ascetic practices are among other behaviors that are far from the scale of the law. They although have been proposed by some, but, has always been criticized in authentic Islamic mysticism.
قرآن كريم.
ابن تركه، صائن الدين على، (1360)، تمهيد القواعد، چ اول، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالى.
ابن تركه، صائن الدين على، (1378)، شرح فصوص الحكم (ابن تركه)، چ اول، قم: انتشارات بيدار.
ابن جوزی، عبدالرحمان، (1359ق)، المنتظم، بیروت.
ابن جوزی، عبدالرحمان، (۱۳۶۸ق)، تلبیس ابلیس، بیروت.
ابن عربى، محيى الدين، (1370)، فصوص الحكم، چ دوم، تهران: انتشارات الزهراء.
ابن عربى، محيى الدين، (بی‌تا)، الفتوحات المكية (اربع مجلدات)، چ اول، بيروت: دار الصادر.
احمدپور، مهدی، (1385)، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
اخوان الصفا، (1412ق)، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، چ اول، بيروت: الدار الاسلامية.
اکبری، منوچهر، (1385)، «ملامتیه و بازتاب اندیشه¬های ملامتی در شعر عرفانی (غزلیات عطار.عراقی و حافظ)»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، مقاله 6، دوره 57، شماره 4 (شماره پیاپی 1000404)، آبان 1385، صص 95- 112.
امام خمينى، روح الله، (1378)، صحيفه امام، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(س).
امام خمينى، روح الله، (1387)، شرح حديث جنود عقل و جهل (طبع جديد)، چ دوازدهم، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(س).
امام خمينى، روح الله، (1388) - الف، آداب الصلاة (آداب نماز)، چ شانزدهم، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(س).
امام خمينى، روح الله، (1388) - ب، سرالصلاة (معراج السالكين و صلاة العارفين)، چ سيزدهم ،تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(س).
امینی نژاد، علی، (1394)، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی، قم: انتشارات موسسه آموزسی و پژوهشی امام خمینی (ره).
تهرانی، مجتبی، (1395)، اخلاق الاهی، تدوین بهمن شریف زاده، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
تهرانى، سيد محمد حسين، (1415ق)، تعلیقه بر رساله سير و سلوك (تحفة الملوك فى السير و السلوك)، چ چهارم، مشهد: انتشارات علامه طباطبايى.
تهرانى، سيد محمد حسين، (1419ق)، لب اللباب در سير و سلوك، چ نهم، مشهد: انتشارات علامه طباطبايى.
تهرانى، سيد محمد حسين، (1427ق)، آيت نور، چ اول، مشهد: انتشارات علامه طباطبايى.
جعفری صادقی، سیدعلی، (1392)، «تصوف و راه ملامت»، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، دوره 9، شماره 36، صص 13- 27.
جندى، مؤيد الدين، (1423ق)، شرح فصوص الحكم (الجندى)، چ دوم، قم: بوستان كتاب.
جوادی آملی، عبدالله، (1391)، عمل عرفانی، به کوشش محمود قلی¬پور، چ اول، قم: انتشارات اسراء.
حاجی محمّدی، محمود، (1394)، «کارکرد زیبایی در عشقِ مجازی و شاهدبازی عرفا»، فصلنامه علمی پژوهشی عرفانیات در ادب فارسی، دوره ۶، شماره ۲۴، صفحات ۱۱۶-۹۳.
حسن¬زاده آملى، حسن، (1379)، قرآن و عرفان و برهان از هم جدائى ندارند، تهران: مؤسسه مطالعاتى و تحقيقات فرهنگى.
خرگوشى، ابوسعد عبدالملك بن محمد، (1427ق)، تهذيب الاسرار فى اصول التصوف، چ اول، بيروت: دار الكتب العلمية.
خسروپناه، عبدالحسين، (1389)، سخنراني در نشست «نقد و بررسي جنبش‌هاي معنوي نوپديد»، خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا): https://www.isna.ir.
سروش، عبدالکریم، (1399)، مدخل احیاء علوم الدین (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی)، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
سهروردى، شهاب الدين ابوحفص، (1427ق)، عوارف المعارف، چ اول، قاهره: مكتبه الثقافه الدينيه.
شريف رضى، محمد بن حسين، (1414ق)، نهج البلاغة (للصبحي صالح)، چ اول، قم: هجرت.
شعرانى، عبد الوهاب، (1418ق)، اليواقيت و الجواهر فى بيان عقائد الأكابر، چ اول، بيروت: دار احياء التراث العربى - موسسة التاريخ العربى.
شعرانى، عبد الوهاب، (1426ق)، الطبقات الكبرى المسمى لواقح الأنوار القدسية فى مناقب العلماء و الصوفية، چ اول، قاهره: مكتبه الثقافه الدينيه.
شمیسا، سیروس، (1381)، شاهد بازی در ادبیات فارسی، تهران: انتشارات فردوس.
صدرالمتالهين، محمد بن ابراهيم، (1354)، المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حكمت و فلسفه ايران.
صدرالمتالهين، محمد بن ابراهيم، (1361)، تفسير القرآن الكريم، چ دوم، قم: بيدار.
صدرالمتالهين، محمد بن ابراهيم، (1381)، كسر الاصنام الجاهلية، چ اول، تهران: بنياد حكمت صدرا.
صدرالمتالهين، محمد بن ابراهيم، (1981م)، الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، چ سوم، بيروت: دار احياء التراث.
طباطبايى، محمد حسين، (بی-تا) - الف، رسالة الولاية (منتشرشده در مجموعه الإنسان والعقيدة)، محقق: على اسدى و صباح ربيعى، چ دوم، قم: باقيات.
طباطبايى، محمد حسين، (بی‌تا) - ب، شيعه: مصاحبات علامه طباطبائى با هانرى كربن (شاهجوئى)، چ چهارم.
طباطبايى، محمدحسين، (1390ق)، الميزان في تفسير القرآن، چ دوم، بيروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.
غزالى، ابوحامد محمد، (1383)، كيمياى سعادت، چ يازدهم، تهران: شركت انتشارات علمى و فرهنگى.
غزالى، ابوحامد محمد، (1416ق)، روضة الطالبين و عمدة السالكين (در مجموعة رسائل الإمام الغزالى)، چ اول، بيروت: دار الفكر.
غزالى، ابوحامد محمد، (بی‌تا)، إحياء علوم الدين، چ اول، بيروت: دار الكتاب العربى.
فرغانى، سعيدالدين، (1379)، مشارق الدرارى شرح تائيه ابن فارض، چ دوم، قم: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى.
فرغانى، سعيدالدين، (1428ق)، منتهى المدارك فى شرح تائية ابن فارض، چ اول، بيروت: دار الكتب العلمية.
فنارى، شمس الدين محمد حمزه، (1374)، مصباح الأنس بين المعقول و المشهود، چ اول، تهران: انتشارات مولى.
فیض كاشانی، محمد بن شاه مرتضی، (1387)، میزان القیامة (در مجموعه رسایل فیض، ج4)، چ اول، تهران: مدرسه عالی شهید مطهری (كنگره فیض كاشانی).
فیض كاشانی، محمد بن شاه مرتضی، (1418ق)، علم الیقین فی أصول الدین، چ اول، قم: انتشارات بیدار.
فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضی، (1417ق)، المحجة البيضاء فى تهذيب الاحياء، قم: موسسه انتشارات اسلامى جامعه مدرسين.
قاسمی، طاهره، (۱۳۹۹)، «بررسی اندیشه¬های جمال¬پرستانه اوحدالدین کرمانی و بازتاب آن در رباعیات او»، مجموعه مقاله¬های دهمین همایش پژوهش¬های زبان و ادبیات فارسی، سال ۱۳۹۹، دانشگاه تربیت مدرس.
قشيرى، ابوالقاسم عبد الكريم، (1374)، الرسالة القشيرية، چ اول، قم: انتشارات بيدار.
قونوى، صدر الدين، (1372)، شرح الأربعين حديثا، چ اول، قم: انتشارات بيدار.
قيصرى، داود، (1375)، شرح فصوص الحكم (القيصرى)، چ اول، تهران: شركت انتشارات علمى و فرهنگى.
قيصرى، داود، (1381)، رسائل قيصرى، چ دوم، تهران: موسسه پژوهشى حكمت و فلسفه ايران.
کاشانی، عبد الرزاق، (1426ق)، لطائف الأعلام فى إشارات أهل الإلهام، چ اول، قاهره: مكتبة الثقافة الدينية.
كرمانى، اوحد الدين، (1366)، ديوان رباعيات اوحد الدين كرمانى، چ اول، تهران: سروش.
لاشیء، حسین، (1374)، مدخل اباحیه (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی)، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
المزيدى، احمد فريد، (1427ق)، الإمام الجنيد، چ اول، بيروت: دار الكتب العلمية.
مطهری، مرتضی، (1384)، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، چ هفتم، تهران: صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر، (1367)، «عرفان اسلامی و عرفان التقاطی»، نشريه مقالات و بررسی‌ها، زمستان 1366 و بهار ، شماره 43 و 44، صص 117- 137.
میری، محمد، (1398) - الف، «بررسی و تحلیل مبانی عرفانی بالاترین مرتبه توبه (توبه از ما سوی الله)»، نشریه علمی پژوهشی ادیان و عرفان، پاییز و زمستان 1399، صص 499- 516.
میری، محمد، (1398) - ب، «مقایسه تطبیقی دیدگاه آموزه¬های روایی با عرفان عملی پیرامون منزل سلوکی یقظه»، نشریه علمی پژوهشی انوار معرفت، سال هشتم، شماره اول، بهار و تابستان 1398، صص 25- 40.
میری، محمد، (1399)، «ارزیابی رویکرد عارفان در معنای تقوا و مراتب سلوکی آن با سنجه قرآن و حدیث» نشریه علمی پژوهشی پژوهش ديني، شماره 41، پاییز و زمستان 1399، صص 237- 257.
میری، محمد، (1400)، «مقایسه تطبیقی نگاه آموزه¬های دینی و عرفان اسلامی به افراط و اعتدال در عبادت»، نشریه علمی پژوهشی اخلاق پژوهي، سال چهارم، شماره سوم، پاییز 1400، صص 119- 137.
وکیلی، هادی، (1385)، «ملامتیه در بوته نقد معرفی و نقد»، کتاب نقد، تابستان 1385، شماره 39، صص 101 - 116.
هجويرى، ابو الحسن على، (1375)، كشف المحجوب، چ چهارم، تهران: طهورى.
یزدانپناه، سید یدالله، (1389)، مبانی و اصول عرفان نظری، قم: انتشارات موسسه امام خمینی (ره).
373 |
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 395 - 373
اخلاق نقلی وحیانی؛ به مثابه «میزان» برای اخلاق عرفاني
محمد میری1
چکیده
یکی از مهمترین ویژگیها و امتیازات رویکرد «اخلاق وحیانی ـ نقلی» در مقابل «اخلاق عرفانی» میزان بودنِ اخلاق نقلی برای اخلاق عرفانی است. پژوهش پیشِرو جوانب این مسأله را به روش تحلیلی ـ اسنادی مورد بررسی قرار داده است. مکتب اخلاق وحیانی، موازین خود را در دو قالب «تئوری» یعنی «آموزههای اخلاقی» و «عملی» یعنی «شخص انسان کامل» ارائه داده است. در یک نگاه کلان، کلّیتِ مکتب اخلاق عرفانی با موازین اخلاق وحیانی، همسویی داشته و نگاه کسانی که در این ساحت، دچار افراط و یا تفریط شده و جنبه ظاهریِ دین را نادیده گرفته و یا در مقابل، بُعد باطنی شریعت و مقامات عرفانی را انکار کردهاند قابل پذیرش نیست. و اما در یک نگاهِ جزئی و تفصیلی، برخی مسائل مطرح در اخلاق عرفانی هماهنگی با موازین اخلاق وحیانی ندارد که این موارد همیشه از سوی عارفان راستین مورد نقد و انکار بوده است. بهدور بودن رویه اباحیگری و یا شاهدبازی از میزان شریعت، کاملا روشن است. افراط در روش ملامیگری نیز به خروج از میزان شریعت میانجامد. برخی گرایشات رهبانیتگرایانه همچون ترک ازدواج، فاصلهگرفتن از اجتماع، افراط در عبادتهای طاقتفرسا و یا زیادهروی در خلوت‌گزینی و یا در گرسنگیکشیدن از دیگر رفتارهای بهدور از میزان شریعت است که اگر چه از سوی برخی مطرح شده اما در عرفان اصیل اسلامی، همیشه مورد انتقاد بوده است.
واژگان كليدي
اخلاق نقلی، اخلاق عرفانی، میزان شریعت.
[1] . استادیار، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
Email: m.miri57@ut.ac.ir
تاریخ دریافت: 29/11/1402 پذیرش نهایی: 22/2/1403