نگاهی اجتماعی به حدیث و قاعده سلطنت با رویکردی به آثار عملی آن با رویکرد مقارن
محورهای موضوعی : اخلاق و تربیت اسلامی
عبدالله امیدی فرد
1
*
,
اکبر نجم
2
1 - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، دانشجوی دکتری پردیس فارابی دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه: قاعده سلطنت, مشرع, تصرف قانونی,
چکیده مقاله :
یکی از قواعد مشهور و پرکابرد در فقه، قاعده سلطنت است و مهمترین دلیل آن در کنار ادله ای همچون بنای عقلا، آیات قرآن و روایات خاص، حدیث «الناس مسلطون علی اموالهم» می باشد. این حدیث و به تبع قاعده از دو جهت سندی و دلالی دچار چالش های متعددی هستند. از حیث سندی دو رویکرد سلبی و ایجابی نسبت به آن وجود دارد و از حیث دلالی نیز معانی متعددی از جمله اخباری بودن تا جعل سلطه شرعی مطلق نسبت به آن بیان شده است. عده ای این قاعده را در تسلط بر بدن نیز جاری نموده و در نتیجه فروش اعضای بدن فرد توسط وی را جایز دانسته اند؛ این اثر که یکی از آثار اجتماعی متفرع بر قاعده است دارای تبعات سوء اجتماعی نیز بوده است. این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تطبیق با فقه اهل سنت نوشته شده است به دنبال اثبات این فرضیه است که این حدیث از حیث سندی مخدوش و از حیث دلالی صرفا تایید تصرفات مالکان در اموال خویش در حیطه تصرفات شرعی و قانونی می باشد و نمی توان به این حدیث در مقام شک در وجود شرط یا جزئی در معاملات، تمسک نمود و در نهایت با اشاره به عدم جواز تمسک به قاعده در تسلط به نفس و اعضای بدن، به آثار اجتماعی این نوع تمسک اشاره می کنیم.
One of the most famous and widely used rules in jurisprudence is the rule of sovereignty, and its most important reason, along with evidence such as the foundations of reason, verses of the Quran, and specific narrations, is the hadith "People are in control of their property." This hadith and the rule, in turn, are subject to numerous challenges from both anecdotal and interpretative perspectives. In terms of narration, there are two negative and positive approaches to it, and in terms of interpretation, several meanings have been expressed regarding it, including being anecdotal to forging absolute religious authority. Some have also applied this rule to control over the body, and as a result, they have considered it permissible for an individual to sell his body parts; this effect, which is one of the social effects derived from the rule, has also had negative social consequences. This article, which is written in a descriptive-analytical manner and with an approach to adapting to Sunni jurisprudence, seeks to prove the hypothesis that this hadith is a distorted document and, in terms of evidence, merely confirms the owners' possessions of their property within the scope of legal and religious possessions, and this hadith cannot be relied on as a basis for doubting the existence of a condition or a detail in transactions. Finally, by referring to the impermissibility of relying on the rule in controlling oneself and body parts, we refer to the social effects of this type of holding on.
قرآن کریم
آبى، فاضل، حسن بن ابى طالب يوسفى،(1417 ه ق)، كشف الرموز في شرح مختصر النافع، ج1و 2، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ سوم.
ابوالحسین، یحیی ابن ابی الخیر، (1421 ه ق)، البیان فی مذهب الامام الشافعی، ج5، جده، دار المنهاج، چاپ اول.
ابوالعلا، محمد عبد الرحمن، (بی تا)، تحفه الاحوذی بشرح جامع الترمذی، ج4، بیروت، دار الکتب العلمیه.
ابن الاثیر، مجد الدین ابوالمبارک، (1426 ه ق)، الشافی فی شرح مسند الشافعی، ج4، ریاض، مکتبه الرشد، چاپ اول.
ابن تیمیه، تقي الدين أبو العباس أحمد، (1425 ه ق)، الحسبه، ج1، بی جا، بی نا.
ابن الرفعه، احمد ابن محمد، (2009 م)، کفایه النبیه فی شرح التنبیه، ج9، بی جا، دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
ابن عبد البر، ابوعمر یوسف ابن عبد الله، (1421 ه ق)، الاستذکار، ج6، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
ابن قیم، محمد ابن ابی بکر،(بی تا)، الطرف الحکمیه، ج1، بی جا، مکتبه دار البیان.
احسايى، ابن ابى جمهور، محمد بن على،(1405ه ق)، عوالي اللئالي العزيزية، ج1 و 2و 3، قم، دار سید الشهدا للنشر، چاپ اول
اردبيلى، احمد بن محمد،(1403 ه ق)، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، ج 8، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
اشتهاردی، علی پناه،(1417ه ق)، مدارک العروه،ج6، تهران، دار الاسوه للطباعه و النشر، چاپ اول
آشتیانی،محمدحسن،(1425ه ق)،کتاب القضا،ج1، قم،انتشارات زهیر،چاپ اول
اصفهانى، شيخ الشريعة، فتح اللّه،(1404ه ق)، احکام الصلاه، قم، کتابخانه امام امیر المومنین علیه السلام، چاپ اول
اصفهانى، مجلسى اول، محمد تقى،(1406 ه ق)، روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه،ج 7، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى كوشانبور، چاپ دوم.
اصفهانى، مجلسى دوم، محمد باقر،(1404ه ق)، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول،ج4، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دوم
اصفهانی،محمد حسین،(1409ه ق)، الاجاره،قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ دوم
-----، (1418ه ق)،حاشیه کتاب المکاسب،ج1، قم، انوار الهدی، چاپ اول.
آملی،میرزا حبیب الله،(1406ه ق)، المعالم الماثوره،ج3، قم، بی نا، چاپ اول
انصاری، مرتضى بن محمد امين،(1415 ه ق)، كتاب المكاسب، ج 1 و 2، قم، كنگره جهانى بزرگداشت شيخ اعظم انصارى، چاپ اول.
ایروانی،باقر،(1426ه ق)، دروس تمهیدیه فی القواعد الفقهیه،ج2، قم، دار الفقه للطباعه و النشر، چاپ سوم.
ايروانى، على بن عبد الحسين نجفى،(1406 ه ق)، حاشية المكاسب، ج 1، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول.
بحرانى، حسين بن محمد،(بی تا)، الأنوار اللوامع في شرح مفاتيح الشرائع، ج 11، قم، مجمع البحوث العلمية، چاپ اول.
بحرانى، يوسف بن احمد بن ابراهيم،(1405 ه ق)، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، ج19 و 20، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
البشیری،حسن حسین، دراسات فقهية حديثية حديث السلطنة،مجله فقه اهل البیت علیهم السلام،شماره 52، از صفحه205 الی 223
بروجردی، آقا حسین طباطبایی،(1413ه ق)، تقریرات ثلاث قم،دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
بهبهانى، محمد باقر بن محمد اكمل، (1419ه ق)، الحاشیه علی مدارک الاحکام،ج2، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، چاپ اول.
-----،(1417 ه ق)، حاشية مجمع الفائدة و البرهان، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحيد البهبهاني، چاپ اول.
تبریزی، جواد،(1416ه ق)، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، ج2، قم، موسسه اسماعلیان، چاپ سوم
تبریزی،موسی،(1369ه ق)، قاعدة الضرر، اليد، التجاوز و الصحة(اوثق الوسائل)،قم، کتابفروشی کتبی نجفی،چاپ اول
تستری،اسد الله،(بی تا)، مقابس الأنوار و نفائس الأسرار في أحكام النبي المختار و عترته الأطهار،قم، موسسه آل البیت علیهم السلام،چاپ اول
جزائری،سید محمدجواد مروج،(1416ه ق)، هدی الطالب فی شرح المکاسب، ج1 و 2، قم، موسسه دارالکتب،چاپ اول
جواهری،حسن،(1405ه ق)، الربا فقهیا و اقتصادیا، قم، بی نا، چاپ اول
جوهری،اسماعیل بن حماد،(1410ه ق)، الصحاح، ج2، بیروت،دار العلم للملایین،چاپ اول
حائری، سید کاظم،(1415ه ق)، القضاء فی الفقه الاسلامی،قم، مجمع اندیشه اسلامی، چاپ اول
حائرى، سيد على طباطبايى،(1418 ه ق)، رياض المسائل، ج 2و 9 و 13 و 15، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، چاپ اول.
حائرى، سيد محمد مجاهد طباطبايى،(بی تا)، کتاب المناهل، قم، موسسه آل البيت عليهم السلام، چاپ اول.
حجت کوهکمره ای،سید محد،(1409ه ق)، کتاب البیع،قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ دوم.
حکیم، سید محسن،(بی تا)، نهج الفقاهه،قم، انتشارات 22بهمن،چاپ اول
حكيم، سيد محمد سعيد طباطبايى،(1416 ه ق)، مستمسک العروه الوثقی، قم، موسسه دار التفسیر، چاپ اول
حلبى، ابن زهره، حمزة بن على،(1417 ه ق)، غنية النزوع إلى علمي الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، چاپ اول.
حلّى، ابن ادريس، محمد بن منصور بن احمد،(1410 ه ق)، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، ج 1و2، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ دوم.
حلی، حسین،(1379ه ق)، دلیل العروه الوثقی،ج2، نجف، مطبعه النجف، چاپ اول
حلّى، نجم الدين، جعفر بن حسن، محقق حلی،(1413ه ق)، الرسائل التسع، قم، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، چاپ اول
-----،(1412ه ق)، نکت النهایه ، قم،، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
حلّى، احمد بن محمد اسدى(علامه حلی)،(1414 ه ق)، تذكرة الفقهاء، ج10 و 11، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، چاپ اول.
------،(1413 ه ق)، مختلف الشيعة في أحكام الشريعة، ج 5، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ دوم.
----،(1419ه ق)، نهایه الاحکام فی معرفه الاحکام،ج2، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول
حلّى، مقداد بن عبد اللّه سيورى،(1404 ه ق)، التنقيح الرائع لمختصر الشرائع، ج 2، قم، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى، چاپ اول
خراسانی،محمد کاظم،(1406ه ق)، حاشیه الکاسب،تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،چاپ اول
خمینی، سید روح الله،(1421ه ق)، کتاب البیع، ج1 و 2، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس سره، چاپ اول
خمینی، سید مصطفی،(1418ه ق)، دروس الاعلام و نقدها، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس سره، چاپ اول
-----، (1418ه ق)، کتاب البیع،ج1،تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس سره، چاپ اول
خوانسارى، محمد امامى،(بی تا)، الحاشية الثانية على المكاسب، بی نا، چاپ اول.
خوانساری، محمد هاشم،(1317ه ق)، معدن الفوائد و مخزن الفرائد،قم، بی نا، چاپ اول
خويى، سيد ابو القاسم موسوى،(بی تا)، مصباح الفقاهة (المكاسب)، ج 1، بی نا.
دارابی،محمد،(1418ه ق)، مقامات السالکین،قم، نشر مرصاد، چاپ اول
دبیبان، ابوعمر، (1432ه ق)، المعاملات المالیه، اصاله و معاصره، ج9، ریاض، مکتبه الملک فهد الوطنیه، چاپ دوم.
درگاهی, مهدی. (1395). واکاوی محدوده و قلمرو «قاعده سلطنت» نسبت به سُلطۀ انسان بر اعضای بدن. فقه و اصول, 48(2), 45-64.
رشتی،میرزا حبیب الله،(1311 هق)، کتاب الاجاره،بی جا، بی نا، چاپ اول
روحانی، سيد صادق،(1412 ه ق)، فقه الصادق عليه السلام، ج 18، قم، دار الكتاب مدرسه امام صادق عليه السلام، چاپ اول.
-----،(1429ه ق)، منهاج الفقاهه،ج3، قم، انوار الهدی، چاپ پنجم
روحانی،سید محمد،(1420ه ق)، المرتقى إلى الفقه الأرقى- كتاب الخيارات،ج1، تهران، موسسه الجلیل للتحقیقات الثقافیه،چاپ اول
سابق، سید، (1397ه ق)، فقه السنه، ج3، بیروت، دار الکتب العربی، چاپ سوم.
سبزوارى، سيد عبد الأعلى،(1413 ه ق)، مهذّب الأحكام، ج 13 و 21، قم، مؤسسه المنار - دفتر حضرت آية الله، چاپ چهارم.
سبزوارى، محمد باقر،(1423 ه ق)، كفاية الأحكام، ج 1، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
سيستانى، سيد على حسينى،(1414 ه ق)، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم، دفتر آية الله سيستانى، چاپ اول.
سیفی مازندرانی، علی اکبر،(بی تا)، دلیل تحریر الوسیله الوصیه،تهران،موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره،چاپ اول
شایق، مهدی،1395،بررسی قاعده سلطنت و جریان آن در سلطنت بر نفس و اعضای بدن، دوفصلنامه علمی- تخصصی پژوهشنامه فقهی، سال چهارم، شمارة دوم، بهار و تابستان1395، ص5-26.
شیرازی،کاظم،(1423ه ق)، شرح العروه الوثقی،نجف، موسسه کاشف الغطا،چاپ اول
شبیری زنجانی، سید موسی،(1419ه ق)، کتاب نکاح،ج1، قم، موسسه پژوهشی رای پرداز
صدر، سید محمد،(1420ه ق)، ما وارء الفقه،ج4، بیروت، دار الاضواء للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ اول
ضمیریه، عثمان جمعه، (بی تا)، التسعیر فی الفقه الاسلامی، مجله البیان، ج26، بی جا، بی نا.
طالقانی، نظرعلی،(1304ه ق)، مناط الاحکام، تهران، بی نا، چاپ اول
طوسى، محمد بن حسن،(1407 ه ق)، الخلاف، ج 3، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
------،(1387 ه ق)، المبسوط في فقه الإمامية، ج 2، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، چاپ سوم.
عاملى، سيد جواد حسينى،(بی تا)، مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلاّمة، ج 2و 4 و 6، بیروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ اول.
عاملی،محمد بن مکی،(1419ه ق)، ذكرى الشيعة في أحكام الشريعة، ج3، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول
----، (1414ه ق)، غاية المراد في شرح نكت الإرشاد، ج2،قم،انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم‌چاپ اول
عراقی،آقا ضیا،(1414ه ق)،شرح تبصره المتعلمین،ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول
علیدوست،ابوالقاسم،(1396ه ش)، فقه و حقوق قراردادها ادله عام روایی،انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم.
غدیری، قادر، (1395). بررسی و تبیین سلب حق از خویشتن. فقه و مبانی حقوق اسلامی, 9(4), 105-126.
قمّى، سيد تقى طباطبايى،(1400ه ق)، دراساتنا من الفقه الجعفری،ج4، قم، مطبعه الخیام، چاپ اول
----، (1426 ه ق)، مباني منهاج الصالحين، ج 8، قم، منشورات قلم الشرق، چاپ اول.
كاشانى، فيض، محمد محسن،(بی تا)، مفاتيح الشرائع، ج 3، قم، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، چاپ اول.
كلينى، ابو جعفر، محمد بن يعقوب،(1407 ه ق)، الكافي، ج4 و 7، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم.
گيلانى، ميرزاى قمّى، ابو القاسم بن محمد حسن،(1413ه ق)، جامع الشتات في أجوبة السؤالات، ج2، تهران، موسسه کیهان، چاپ اول.
لاری، سید عبدالحسین؛(1418ه ق)، التعلیقه علی المکاسب،قم، موسسه المعارف الاسلامیه،چاپ اول
مارودی، علی ابن محمد، (1419 ه ق)، الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي، ج5، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
مامقانی،عبدالله،(1350ه ق)، حاشیه علی رساله لاضرر،قم، مجمع الذخائر الاسلامیه،چاپ اول
مامقانى، محمد حسن،(1316 ه ق)، غاية الآمال في شرح كتاب المكاسب، ج 3، قم، مجمع الذخائر الإسلامية، چاپ اول.
مراغى، سيد مير عبد الفتاح،(1417ه ق)، العناوین الفقهیه، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
المزنی، اسماعیل بن یحیی،(1410 ه ق)، مختصر المزني (مطبوع ملحقا بالأم للشافعي)، ج8، بیروت، دار المعرفه.
مصطفوی، سید محمد کاظم،(1421ه ق)، مائة قاعدة فقهية، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ چهارم.
مکارم شیرازی، ناصر،(1411ه ق)، القواعد الفقهیه،ج2، قم، مدرسه امام امیر المونین علیه السلام، چاپ سوم
موسوی اردبیلی، سید عبد الکریم،(1414ه ق)، فقه الشركة على نهج الفقه و القانون و كتاب التأمين،قم، منشورات مكتبة أمير المؤمنين- دار العلم مفيد رحمه الله، چاپ اول.
موسوی قزوینی،سید علی،(1424ه ق)، ينابيع الأحكام في معرفة الحلال و الحرام، ج2،قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
مومن قمّى، محمد،(1415 ه ق)، كلمات سديدة في مسائل جديدة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
ميلانى، سيد محمد هادى،(1395ه ق)، محاضرات في فقه الإمامية كتاب البيع، مشهد، موسسه چاپ و نشر دانشگاه فردوسی، چاپ اول
نائینی،محمد حسین، (1413ه ق)، المکاسب و البیع، ج1،قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
----،(1373ه ق)،منیه الطالب فی حاشیه المکاسب،ج2،تهران، المکتبه الحیدریه،چاپ اول
نجفى،محمد حسن،(1404 ه ق) جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج 24 و 25 و 38، بیروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ هفتم.
نجفى، كاشف الغطاء، عباس بن حسن بن جعفر،(بی تا)، الفوائد الجعفریه، بی جا، موسسه کاشف الغطاء،
نراقی، احمد ابن محمد،(1417ه ق)، عوائد الایام في بيان قواعد الأحكام و مهمات مسائل الحلال و الحرام،قم،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،چاپ اول
-----، (1415ق)، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول
نراقی،مولی محمد،(1422ه ق)،مشارق الاحکام،قم، کنگره نراقیین، چاپ دوم
همدانی، عبد الصمد،(1418 ه ق)، رساله فی الغناء،قم، نشر مرصاد، چاپ اول
همدانی،آقا رضا،(1416ه ق)، مصباح الفقیه،ج14، قم، مؤسسة الجعفرية لإحياء التراث و مؤسسة النشر الإسلامي،چاپ اول
يزدى، سيد محمد كاظم طباطبايى،(1421 ه ق)، حاشية المكاسب، ج 2، قم، مؤسسه اسماعيليان، چاپ دوم.
----،(1415ه ق)، سوال و جواب، تهران، مرکز نشر العلوم الاسلامی، چاپ اول.